2485
آفت سن گندم و نحوه کنترل آن
سن گندم، يكی از مهمترين عوامل محدودكننده توليد غلات، به خصوص گندم و جو در اكثر نقاط ايران است و مخربترین آفت مزارع گندم و جو در ايران محسوب میشود.
سن گندم (Eurygaster integriceps)، یکی از مهمترین عوامل محدودکننده تولید غلات، به خصوص گندم و جو در اکثر نقاط ایران است و مخربترین آفت مزارع گندم و جو در ایران محسوب میشود. هر سال برای کنترل این آفت بیش از یک و نیم میلیون هکتار زمین، سمپاشی می شود.
درصد خسارت و کاهش عملکرد سالانه این آفت در مزارع جو 20 تا 30 درصد و در مزارع گندم 50 تا 60 درصد برآورد شده است. سن گندم برخی ترکیبات شیمیایی را به درون دانه غلات وارد میکند که موجب کاهش کیفیت آرد حاصل از این غلات میشود. با کنترل این آفت میتوان افزایش کمی و کیفی تولید را به طور چشمگیری بهبود بخشید.
مشخصات ظاهری سن گندم
حشرات بالغ سن گندم معمولاً به طول 13-11 میلیمتر و به عرض 8-6 میلیمتر هستند، بدن بیضی شکل، با سپرچه بزرگ که کاملاً شکم حشره را میپوشاند. رنگ حشره کامل بسیار متغیر و عموماً زرد تا قهوهای است. سر حشره به شکل مثلث است و روی آن دو عدد شاخک است و سه جفت پا دارد. هر حشره ماده حدود 70 تخم در 5 دسته 14 تایی معمولاً در قسمت پشت یا روی برگها میگذارد. تخم این حشره کروی و به قطر تقریبی یک میلیمتر و رنگ تخم تازه سبز روشن بوده و پس از دو تا سه روز در سطح آن نقطههای ریز تیره رنگی پدیدار میشود. حدود یک هفته بعد از تخمریزی لکهای به شکل لنگر کشتی به رنگ قرمز در زیر پوسته تخم آشکار میشود و حدود 12-10 روز بعد از تخمریزی، پوره که همان نوزاد سن است خارج میشود.
سن گندم سالانه دارای یک نسل است و هر کدام از آنها حدود یک سال زنده میماند. سن گندم در طول سال، سه مرحله مختلف زندگی دارد:
مرحله اول: تولید مثل و تکامل در مزرعه که با جفتگیری، تخمگذاری و تکامل پورگی، مشخص میشود.
مرحله دوم: مرحله غیرفعال که در آن، حشرات کامل در طول تابستان، پاییز و زمستان، حالت دیاپوز (خواب) به خود میگیرند و زیر گیاهان مرتعی و گاهی درختان جنگلی، سنگها و برگهای خشک، تابستانگذرانی و زمستانگذرانی میکنند.
مرحله سوم: مهاجرت از کوه به مزارع و یا برعکس، مهاجرت از مزارع به اماکن زمستان گذران.
نحوه خسارت زدن سن گندم
حشره کامل سن گندم در دامنه کوهها و در زیر علفها و بوتهها بهخصوص بوتههای گون و درمنه زمستان را میگذراند و در ابتدای فصل بهار و پس از گرم شدن هوا به سمت مزارع گندم و جو پرواز میکنند. به عمل پرواز سنها و رسیدن آنها به مزارع گندم و جو "ریزش سن مادر" گویند.
ریزش از یک تا سه مرحله انجام میشود. بیشترین ریزش سن مادر در موقع پنجهزنی است و تا خوشهدهی گندم ادامه مییابد. وقتی که سن مادر از کوه به مزرعه هجوم میآورد به بوتههای جوان حمله میکند و در محلهای تغذیه، برگها باریک و زرد تا سفید شده و قسمت بالاتر میافتد، جوانه مرکزی یا پنجهها خشک میشوند، ممکن است تمام خوشه نورس سفید شود که این خوشهها چروکیده شده و یا اصلا دانهها نمیبندند.
سن مادر با ورود به مزرعه و پس از یک تا دو هفته تغذیه از برگ، ساقه و جوانه مرکزی گیاه گندم جفتگیری کرده و تخمهای خود را غالباً در پشت برگهای گندم میگذارد. پس از تفریخ تخمها، پورهها خارج میشوند.
رنگ پورههای سن اول سیاه میباشد. پورههای سن اول خیلی کوچک بوده و در قسمت پایین بوتههای گندم و پشت برگها در سایه زندگی میکنند. پورههای سن اول بدون حرکت و تغذیه میمانند و پس از این مرحله دوره تغذیه و رشد شروع میشود.
بنابراین بیشترین خسارت حمله سن از مرحله دوم پورگی به بعد بوده که این مرحله خسارت، همزمان با شیری و یا خمیری شدن دانههای گندم میباشد. رشد و تکامل پورهها همزمان با رشد گندم بوده و پس از برداشت محصول، تغذیه سنها نیز به پایان میرسد و در اواخر خرداد و اوایل تیرماه حشرات به اماکن کوهستانی خود پرواز میکنند. خسارت حشرات کامل سن گندم به صورت کاهش کمیت و خسارت پورهها و سنهای نسل جدید به صورت کاهش کیفیت میباشد.
تغذیهی پورهها و سنهای نسل جدید باعث میشود که دانههای نرم و لطیف، لاغر و چروکیده و پوک شوند و دانهها ارزش نانوایی ندارند. حد قابل تحمل سنزدگی دانهها دو درصد است، دانههایی که بیش از دو درصد آنها سنزدگی داشته باشند فاقد کیفیت نانوایی هستند. حشرات کامل نسل جدید خطرناکترین مرحله از نظر خسارت وارده به دانه هستند. محل وارد شدن خرطوم حشره به دانه گندم به شکل نقطه تیره رنگی دیده میشود که هالههایی گرد و رنگپریده آنرا احاطه میکند.
کنترل آفت سن
مبارزه بر اساس تراکم جمعیت آفت و با نظر کارشناسان در دو مرحله سن مادر و پوره اجرا میشود. با توجه به شرایط اقلیمی در مناطق گرمسیر از اواخر بهمن و در مناطق معتدله از اواسط اسفند به بعد بازدید و بررسی مزارع انجام و در صورت مشاهده ریزش سنهای مادر به مزارع، آماربرداری و شمارش سنهای مادر با روش کادراندازی انجام میشود.
اگر تراکم سن مادر بسته به دیم یا آبی بودن و میزان عملکرد (عملکرد بالاتر یا پایینتر از سه تن در هکتار) به حد خاصی که نرم نام دارد برسد، مبارزه انجام میشود. در خصوص پورهها نیز از مزارع بازدید و آماربرداری به عمل میآید و در صورتی که تراکم به حد نرم مبارزه رسیده باشد، با نظر کارشناسان، با استفاده از سموم توصیه شده مبارزه شیمیایی انجام میگیرد.
روشهای کنترل سن گندم
به منظور کنترل آفت سن گندم تلفیقی از روشها لازم بوده که به شرح زیر است:
کنترل آفت قبل از حمله به مزارع:
شامل جمعآوری حشرات بالغ از مناطقی که زمستان خود را در آن جا میگذرانند (مناطق زمستانگذران).
کنترل زراعی:
- شخم مزارع رها شده پس از ریزش سن مادر: مناسبترین زمان شخم موقعی است که پورهها از تخم خارج شدهاند و هنوز به سن کامل نسل جدید تبدیل نشدهاند.
- رعایت تناوب زراعی و استفاده از محصولاتی مانند نخود و عدس در تناوب با غلات.
- بهزراعی در کشت غلات که باعث میشود گیاه بهترین رشد و نمو را داشته و در نتیجه زودتر برداشت گردد.
- استفاده از ارقام زودرس (به طوری که برداشت محصول قبل از خروج پورهها از تخم باشد) و همچنین استفاده از ارقام مقاوم.
کنترل زیستی:
سن گندم دارای دشمنان طبیعی زیادی است که هم در مزرعه و هم در مناطق زمستانگذران موجب کاهش جمعیت این حشرات میشوند. برخی از این دشمنان طبیعی، زنبورها و مگسهای پارازیتویید هستند. تولید و کاربرد زنبورهای پارازیتویید در مزرعه، نتایج خوبی را دربرداشته است. جمعآوری قارچ Beauveria bassiana از مناطق مختلف کشور و ایجاد بانک عوامل بیماریزای سن گندم نیز یکی از روشهای کنترل زیستی این آفت میباشد.
کنترل شیمیایی:
رایجترین روش کنترل سن گندم استفاده از سموم شیمیایی است. جهت مبارزه شیمیایی با این آفت میتوان از سموم تریکلروفن %80 SP به میزان 1.2 کیلوگرم در هکتار (بیشتر برای کنترل سن مادر)، دلتامترین 2.5% EC به میزان 300 میلیلیتر در هکتار، دلتامترین 2.5% SC به میزان 250-180 میلیلیتر در هکتار، دلتامترین 2.5% Tablet به میزان 15 عدد در هکتار، دلتامترین 10% EC به میزان 45 میلیلیتر در هکتار، دلتامترین 5% EC به میزان 90 میلیلیتر در هکتار، فنیتروتیون 50% EC به میزان یک لیتر در هکتار، لامبداسایهالوترین 10% CS به میزان 75 میلیلیتر و لامبداسایهالوترین 5% SC به میزان 150 میلیلیتر در 300 لیتر آب استفاده نمود.
منابع:
شهرام شاهرخی خانقاه، عوامل زنده خسارتزای گندم و مدیریت آن، موسسه تحقیقات گیاه پزشکی کشور.
آرزو سامی، سن گندم، مدیریت جهاد کشاورزی شهرستان شهرضا، اداره ترویج کشاورزی.
حسن عسگری، دستورالعمل كنترل زيستی سن گندم در مكان های زمستان گذران، سازمان تحقيقات، آموزش و ترويج كشاورزی، معاونت ترويج.