گل جالیز و راهکارهایی برای کنترل و مبارزه با آن

گل جاليز انگل مطلق و اجباري ريشه گياهان دولپه بوده و به دليل فقدان برگ و سبزينه با جذب آب و مواد غذايي از گياه ميزبان سبب كاهش رشد و عملكرد، ايجاد پژمردگي و در نهايت مرگ آن مي­‌شود.

دامنه ميزباني اين انگل در بين گياهان دولپه وسيع بوده كه در اين خصوص مي­توان به گياهاني چون آفتابگردان، گلرنگ، بادمجان، گوجه فرنگي، خیار، طالبی، خربزه، هنداونه، توتون، عدس، باقلا، نخود، كلزا، هويج و برخي درختان ميوه همچون بادام، زردآلو و غيره اشاره نمود.

حدود 36 گونه گل جاليز در ايران موجود مي‌­باشد و در کشور ما چند گونه آن از جمله گل جالیز مصری (Orobanche aegyptiaca) از اهمیت بیشتری برخوردار می‌­باشند و خسارات قابل توجهي را در نقاط مختلف كشور به محصولات زراعی، سبزيجات، صيفی ­جات و درختان ميوه وارد می­‌كنند. تاثیر سوء گل جالیز در تمام مراحل رشد رویشی و زایشی گیاه میزبان مشاهده می‌­شود.

می­توان علائم خسارت شامل زرد شدن برگ­‌ها، تشنگی (تنش رطوبتی)، توقف رشد و پژمردگی میزبان را مشاهده کرد. کاهش عملکرد بسته به حساسیت میزبان، درصد آلودگی به گل جالیز و شرایط اقلیمی متفاوت است و بین 5 تا 100 درصد است.

در برخی موارد کشاورزان به دلیل شدت آلودگی زمین کشت شده را رها می‌­کنند. ارتباط مستحکم مورفولوژیکی - فیزیولوژیکی بین انگل و میزبان سبب می­‌شود که روش‌های کنترل این انگل مشکل شود. افرادی که از آلودگی زمین مطلع باشند تمایلی برای اجاره و خرید به منظور زراعت در آن زمین را ندارند.

               

ویژگی­‌های گیاه­‌شناسی گل جالیز

گل جالیز يا گلك (Orobanche) گیاهی گلدار و یکساله است. این گیاه فاقد کلروفیل بوده و دارای ساقه گوشتی به رنگ سفید مایل به زرد است که ارتفاع آن به 30 تا 40 سانتیمتر می‌­رسد. گل­ها به رنگ زرد مایل به بنفش و گاهی ارغوانی هستند و تولید بذر فراوان می­‌کنند.

ریشه گیاه گوشتی و به رنگ قهوه‌­ای روشن تا قهوه‌­ای تیره و آبدار است که عمق آن بسته به عمق ریشه میزبان متفاوت خواهد بود. برگ­‌های آن فلس مانند، کوچک و به رنگ قهوه‌­ای تا قرمز مایل به قهوه‌­ای است.

گل نر و ماده مجتمع است و به صورت خوشه انتهایی یا سنبله انتهایی ظاهر می‌­شود. کاسه گل از چهار کاسبرگ پیوسته تشکیل شده و رنگ آن سفید نزدیک به زرد است. جام گل لول‌ه­ای و از 5 گلبرگ تشکیل شده است و دارای چهار پرچم و مادگی و دو برچه است.

میوه، خشک و شکوفا است که پس از رسیدن با شکاف‌­های طولی باز می­‌شود و بیرون می­‌ریزد. بذر گل جالیز کوچک و ذخیره آن کم است و تا  12 سال در زمین باقی می­‌ماند.

زیست‌شناسی و نحوه خسارت گل جالیز

چرخه زندگي گل جاليز با بذر شروع مي‌­شود. بذر از طريق تحريك مواد مترشحه ريشه گياه ميزبان شروع به جوانه‌­زدن مي­‌نمايد و پس از اتصال به ريشه گياه ميزبان زندگي خود را ادامه مي­‌دهد.

اغلب بذرهاي گل جاليز داراي خواب اوليه هستند. بذور گل جالیز بسیار ریز هستند و به طور تقریبی 100 میلی‌­گرم بذر گل جالیز حاوي 20 هزار بذر است. هر بوته گل جالیز حدود 250 هزار بذر تولید می­‌کند که این مقدار تحت تاثیر شرایط محیطی و تعداد بوته انگل پارازیت شده روي گیاه میزبان قرار می­‌گیرد.

حداكثر فاصله بذر از ريشه ميزبان براي تأثيرپذيري از مواد محرك جوانه‌­زني، دو سانتي­متر مي­‌باشد. پس از جوانه‌­زدن بذر گل جاليز، رشته اوليه از درون پوسته بذر خارج مي­‌شود و اطراف ريشه گياه ميزبان استقرار مي­‌يابد. نفوذ به داخل ريشه ميزبان از طريق ترشح آنزيم‌­ها و همچنين فشار مكانيكي سلول­‌هاي مكينه صورت مي­‌گيرد كه موجب جدا شدن سلول‌­ها از يكديگر مي‌­شوند.

                 

راه‌­های پیشگیری و کنترل علف هرز گل جالیز

رعایت بهداشت گیاهی:

رعايت بهداشت و پيشگيري، اولين اقدام مؤثر جهت كنترل مناسب گل جاليز مي­‌باشد. هدف از اين روش جلوگيري از ورود بذر گل جاليز به مزرعه مي­‌باشد. براي اين منظور بايستي به مواردی از جمله استفاده از بذرهاي گواهي شده و فاقد بذر گل جاليز، استفاده از كودهاي دامي پوسيده شده و فاقد بذر گل جاليز، كنترل علف‌هاي هرز ميزبان گل جاليز در حاشيه مزرعه در زمان داشت و زمان آيش، حذف علف‌­هاي هرز ميزبان اين انگل در مسيرهاي آبياري و جلوگيري از زه‌­آب مزارع بالا توجه کرد.

كنترل زراعي:

اقدامات زراعي كه براي پيشگيري و كنترل اين علف هرز قابل توصيه هستند عبارتند از:

تاريخ كاشت:

با تأثيري كه از طريق عوامل محيطي، درجه حرارت، بر جوانه‌­زدن بذر گل جاليز مي­‌گذارد، مي‌­تواند در كنترل آن مؤثر باشد.

تناوب زراعي:

استفاده از گياهان غيرميزبان در تناوب زراعي در كاهش بانك بذر گل جاليز اهميت فراوان دارد.

كشت گياهان تله (Trap crops):

گياهاني هستند كه ميزبان گل جاليز نبوده اما باعث تحريك بذر گل جاليز جهت جوانه‌­زني مي‌­گردند. براي مثال مي­توان به سورگوم، ذرت، يونجه، ماشك، سويا، كتان و لوبياي چشم بلبلي اشاره نمود.

كشت ميزبان‌­هاي تله (Catch crops):

شامل گياهاني هستند كه ميزبان واقعي گل جاليز مي‌­باشند، اين گياهان نه تنها انگل را تحريك به جوانه‌­زني مي‌­كنند، بلكه آن را تا مرحله بذردهی نيز پرورش مي­‌دهند. اين گياهان بايستي با تراكم بالا قبل از كشت گياه اصلي كشت شوند و حدود يك ماه بعد از رويش گياه زراعي ميزبان و قبل از بذر دادن گل‌­هاي جاليز با استفاده از شخم برگردان گياه منهدم شود. اين عمل در تخليه بانك بذر گل جاليز بسيار مؤثر است. از اين گياهان مي­توان خيار، گوجه فرنگي، فلفل، كتان، آفتابگردان، خردل و كلزا را نام برد.

تغذیه مناسب:

كاهش حاصلخيزي خاک و همچنین بالا بودنpH  خاك كه منجر به عدم جذب عناصر غذايي توسط گياه و ضعيف شدن گياه ميزبان می‌­شود، حضور گل جاليز در مزرعه را تشديد مي­‌كند. بنابراين تغذيه مناسب گياه قبل از كاشت و استفاده از كودهاي سولفاته در طول مرحله داشت مي­‌تواند تا حدودي ميزان خسارت را كاهش دهد.

گزارش‌­های متعددی نشان داده­اند که کاربرد کودهای نیتروژنه از قبیل اوره، سولفات آمونیوم، نیترات آمونیوم و فسفات آمونیوم در کاهش جوانه­‌زنی بذور گل جالیز و کم شدن میزان آلودگی مؤثر است. توصیه بر آن است کودهای حاوی نیتروژن را به نحوی تقسیط نمايند که مقدار کمتری از آن در زمان کاشت به زمین داده شود.

آبياري:

در شرايط رطوبت خاك، مواد محرك جوانه­‌زني رقيق شده يا شسته مي­‌شوند و آلودگي را كاهش مي­‌دهد، همچنين جلوگيري از ارتباط آب آبياري مزارع آلوده به بذر گل جاليز در كاهش آلودگي مؤثر است.

استفاده از ارقام متحمل به گل جاليز:

ارقامي كه توليد مواد محركه كمتر، داراي تعداد ريشه‌­هاي فرعي كمتر و ريشه­‌هاي عميق‌­تر مي­‌باشند و داراي تجمع ليگنين و تركيباتي هستند كه در ضخيم شدن ريشه گياه ميزبان نقش دارند و از نفوذ گل جاليز جلوگيري مي­‌كند در كاهش آلودگي مؤثر هستند.

كنترل مكانيكي:

اقدامات مکانیکی كه براي كنترل اين علف هرز قابل توصيه هستند شامل:

وجين دستي:

وجین دستی يكي از مؤثرترين روش­‌ها براي از بين بردن اندام‌­هاي هوايي و جلوگيري از توليد بذر در مزارع با مساحت كم يا آلودگي كم به گل جاليز مي‌­باشد. عمليات برش گل جاليز بايستي در اوايل زمان گلدهي و قبل از توليد بذر انجام شود، در غير اين صورت باعث تحريك جوانه­‌زني جوانه‌­هاي خفته آن مي­‌گردد (در سطوح وسيع و زراعت­‌هايي مانند كلزا غير عملي مي‌­باشد).

شخم:

شخم مزرعه بعد از برداشت محصول در انهدام ميزبان و گل جاليز به منظور جلوگيري از توليد بذر مهم مي­‌باشد. همچنين شخم عميق در دفن عميق بذر و كاهش شدت آلودگي مؤثر است. شخم عميق با انتقال بذر از لايه­‌هاي بالايي خاك به لايه­‌هاي پاييني سبب كاهش آلودگي مي­‌شود.

آفتاب­دهي خاك (Soil solarization):

پوشش پلاستيكي در سطح خاك مرطوب حداقل به مدت 45 روز در گرم‌­ترين فصل سال در كاهش آلودگي بسيار مؤثر مي­‌باشد.

کنترل زیستی گل جالیز:

تعدادي از قارچ­‌هاي بيماري­‌زا به عنوان عوامل كنترل­‌كننده طبيعي گل جاليز در جهان شناسايي شده و تلاش­‌هايي نيز براي استفاده بعضي از آنها در مبارزه بيولوژيكي با گل جاليز به عمل آمده است. مانند قارچ Fusarium oxysporum و قارچ  Fusarium solani. همچنين مهم‌­ترين حشره‌­اي كه روي گل جاليز فعاليت مي­‌كند مگس گل جاليز Phytomyza orobanchia است كه در اغلب مناطق رويش گل جاليز وجود دارد.

لاروهای اين حشره از ساقه، تخمدان­‌ها و ميوه‌­هاي گل جاليز تغذيه مي­‌كنند.

كنترل شيميايي گل جالیز:

ارتباط نزديك بين ميزبان و گل جاليز سبب محدوديت كنترل آن به روش شيميايي مي­‌شود. جستجو در زمينه كنترل شيميايي گل جاليز با هدف يافتن علفكش شيميايي بايد به نحوي باشد كه براي ميزبان انتخابي بوده و صدمه­‌اي به آن وارد نسازد.

در مزارع گوجه فرنگی علف­کش‌­هاي سولفوسولفورون  WG 75% به میزان 50-30 گرم در هکتار و گلیفوزیت  SL 41% به میزان 50 میلی­لیتر در هکتار 20، 30 و 40 روز بعد از نشاء گوجه فرنگی براي کنترل گل جالیز استفاده می‌­شوند.

علف­کش سولفوسولفورون  WG 75% به میزان 35 گرم در هکتار در مزارع سیب زمینی براي کنترل گل جالیز توصیه می­‌گردد. در مزارع توتون علف­کش ای پی تی سی EC 82% به میزان 6-4 لیتر در هکتار قبل از نشاء و مخلوط با خاک برای کنترل گل جالیز مناسب می­‌باشد.

منابع

• ابراهيم ممنوعی. مديريت گل جاليز، مركز تحقيقات و آموزش كشاورزي و منابع طبيعی جنوب استان كرمان.
• افشين ولايي، حميد يدايي، مهدي مين باشي، نوشين نظام آبادي. دستورالعمل اجرايي مديريت گل جاليز، سازمان حفظ نباتات، معاونت كنترل آفات، دفتر پيش آگاهي و کنترل عوامل خسارت­زا.
• کژال کریمی، دستورالعمل اجرایی مدیریت گل جالیز در گوجه فرنگی، سازمان حفظ نباتات، معاونت كنترل آفات، دفتر پيش آگاهي و کنترل عوامل خسارت­زا.
• نوشين نظام آبادي، مهدي مين­باشي معینی. گل جالیز (بیولوژی و مدیریت). وزرات جهاد کشاورزی، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، معاونت ترویج.
• علیرضا غفوری، بابک سلیم­زاده، حسین کیشانی فراهانی، مهدی داودی فرد. مدیریت گل جالیز و فیزیولوژی رقابت در گوجه فرنگی. بخش تحقیقات و توسعه شرکت فرآورده­‌های طیف سبز.
• مهسا صناعی، شناسایی و مبارزه با گیاه انگلی (گل جالیز). سازمان جهاد كشاورزي استان گلستان.
• قربان دیده باز مغانلو، پرویز شریفی زیوه، حسین کربلائی خیاوی. گل جالیز (از گیاه­شناسی تا کنترل). سازمان جهاد كشاورزي استان اردبیل.
• بیتا سهیلی مقدم. راه­کارهای مدیریت گل جالیز در مزارع گوجه فرنگی. سازمان جهاد كشاورزي استان اردبیل.