گیاه کاملینا - گیاهی پرسود اما کم توقع

گیاه کاملینا و دلایل اهمیت آن

کاملینا (Crantz L. Camelina sativa) یک گیاه دانه روغنی کمتر شناخته شده از خانواده شب­‌بو می‌­باشد. این گیاه قادر است در شرایط مختلف آب و هوایی رشد نماید و نسبت به سایر دانه‌­های روغنی نیاز کمتری به آب و کود دارد. در این مقاله از آریس به معرفی کامل این گیاه خواهیم پرداخت.

گیاه کاملینا علاوه بر مقاومت به خشکی و سرما، مقاومت بالایی نسبت به آفات و امراض رایج در دانه­‌های روغنی دارد. پتانسیل بالای تولید آن در شرایط دیم به اثبات رسیده و گزینه­‌ی مناسبی جهت تناوب با غلات دانه­‌ریز می‌­باشد. این گیاه در اکثر استان­‌های کشور در شرایط دیم کشت شده است و عملکرد رضایت بخشی داشته است.

روغن کاملینا در بازارهای جهانی به عنوان یک روغن با ارزش و با کیفیت بالا شناخته می­‌شود که علاوه بر مصارف غذایی در صنایع آرایشی، بهداشتی و صنعتی هم مورد استفاده قرار می­‌گیرد.

دارا بودن میزان امگا 3 بالا (بیش از 30 درصد)، داشتن خواص دارویی فراوان، استفاده در صنعت تغذیه طیور و ماهی و داشتن سطوح بالایی از آنتی‌­اکسیدان­‌ها (به ویژه ویتامین E) از مزایای دیگر گیاه کاملینا می­‌باشد.

ویژگی‌های گیاه‌شناسی کاملینا

کاملینا گیاهی علفی دارای ساقه راست و کمی خشن، دارای برگ­‌های ساده با آرایش متناوب، فاقد گوشوارک و کرک‌­دار است. ارتفاع این گیاه بین 120-30 سانتی‌­متر است.

برگ­‌ها باریک و دراز به طول 8-2 سانتی­‌متر و عرض 2-10 میلی­متر می­‌باشد و پهنک منتهی به دو زائده در محل اتصال به ساقه می­‌باشد.

گل­ها دوجنسه، به رنگ زرد کم­رنگ و به صورت خوشه‌­ای گروه‌­بندی می­‌شوند. گل­ها در رأس انشعابات ساقه قرار می­‌گیرند. میوه خورجینک به شکل گلابی و طول 10-5 میلی­متر و محتوی بذور کوچک می­‌باشد.

میوه به رنگ زرد کم­رنگ یا نارنجی، قهوه‌­ای مایل به زرد، خشن با سطح مضرسی می‌­باشد. وزن هزار دانه این گیاه از 0/8 تا 2 گرم متغیر است. بذور این گیاه دارای 38 تا 43 درصد روغن و 27 تا 32 درصد پروتئین هستند.

                    

نقش عوامل مختلف بر عملکرد کاملینا:

شرایط مورد نیاز و دوره رشدی:

گیاه کاملینا در خاک­‌های سبک و متوسط (خاک‌­های لومی و شنی با کمترین حاصل‌خیزی) رشد می­‌کند. pH مناسب خاک برای کشت 5/8 تا 8 می‌­باشد. این گیاه به خوبی در آب و هوای معتدل رشد می­‌کند و تحمل بالایی به گرما و خشکی و مقاومت بالایی به ریزش دانه دارد.

این گیاه محصولی با دوره رشد کوتاه و دوره بلوغ 85 تا 100 روزه است. بذر کاملینا می‌­تواند در دمای یک درجه سانتیگراد جوانه بزند و گیاهان جوان به دمای زیر صفر و یخبندان مقاومت نشان می‌­دهند. بنابراین تحمل به سرما، کشت این محصول را در پاییز و زمستان تسهیل می­‌کند.

تناوب زراعی:

کاملینا می‌­تواند به عنوان گزینه مناسبی در تناوب با غلات باشد. تناوب این گیاه با گندم و دیگر غلات جهت افزایش کیفیت خاک مفید است.

تهیه بستر کشت:

با توجه به اندازه و حجم کوچک بذور این گیاه، خرد کردن کلوخه‌­های بزرگ از اهمیت بالایی برخوردار است. بنابراین یک بار شخم عمیق و دیسک سنگین قبل از کشت الزامی است.

تاریخ کاشت:

کشت کاملینا باید در تاریخ کاشت توصیه شده در منطقه موردنظر انجام شود. کاشت در تاریخ مناسب موجب می­‌شود بوته کاملینا قبل از شروع سرما به مرحله 8- 6 برگی رسیده و وارد مرحله روزت شده و مقاومت خوبی به سرما پیدا نماید.

در غیر این صورت، بوته کاملینا با شروع سرمای زمستان، فرصت کافی برای رشد نخواهد داشت و احتمال خسارت سرما افزایش می‌­یابد. عدم رعایت تاریخ کاشت مناسب در مناطق گرم به دلیل کوتاه شدن دوره رشد و مواجه شدن با گرمای اواخر فصل، باعث افت شدید عملکرد دانه می­‌شود.

تأخیر در کشت در مناطق گرم نیز اگر چه از نظر سرمازدگی مشکل چندانی ایجاد نمی­‌کند ولی به علت برخورد مرحله دانه‌­بندی گیاه با گرمای شدید موجب کاهش شدید عملکرد می­‌شود. به طور کلی بر اساس تحقیقات انجام شده و تجربیات حاصل شده، تاریخ کاشت مناسب کاملینا همزمان با کشت پاییزه کلزا و قبل از شروع بارندگی­‌های پاییزه پیشنهاد می­‌گردد.

تاریخ کشت کاملینا برای مناطق گرم و خشک حداقل 3-2 هفته قبل از تاریخ کاشت توصیه شده گندم و در دهه اول آبان ماه پیشنهاد می­‌گردد.

                        

میزان بذر، تراکم بوته و فاصله کاشت:

بذر کاملینا نسبتاً ریز است. میزان بذر مصرفی را باید به گونه‌­ای تنظیم کرد که تراکم مناسب و یکسانی در سطح مزرعه ایجاد گردد. این تراکم بین 200 تا 400 بذر در متر مربع می­‌باشد.

از نظر وزنی، میزان بذر مصرفی در مناطق گرم و خشک را بین 4 تا 6 کیلوگرم در هکتار در نظر می‌­گیرند اما در صورت غیریکنواختی مزرعه در کشت آبی تا 10 کیلوگرم در هکتار افزایش می­‌یابد.

فاصله خطوط کاشت بین 20 تا 30 سانتی‌­متر می­‌باشد. در صورتی که فاصله خطوط حدود 15 سانتی­‌متر باشد، هجوم علف‌­های هرز کمتری مشاهده می­‌گردد.

                       

روش کاشت:

با توجه به ریز بودن بذر کاملینا کشت با استفاده ریزدانه‌­کارها، به خصوص یونجه‌­کارها انجام می­‌گیرد. در این حالت بدون اعمال عمق کاشت (سقوط آزاد بذر از نازل­‌ها) با استفاده از شانه فلزی یا هر وسیله دیگری می‌­توان بذور را به طور سطحی با خاک مخلوط کرد.

کاشت دستی نیز در صورت به کارگیری دقت بالا در تقسیم بذور امکان‌پذیر است. در این حالت پس از توزیع بذر در سطح خاک نیاز است که بذر به صورت سطحی با الوار چوبی پشت تراکتوری با خاک مخلوط گردد.

عمق مناسب کاشت 0/8 تا 1 سانتی­‌متر می­‌باشد. البته در برخی مطالعات عمق کاشت را 2 سانتی­‌متر برای برخی از خاک­‌ها با شرایط تغییرات دمایی و رطوبتی بالا، سودمند اعلام کرده‌­اند.

                        

داشت گیاه کاملینا

کود مصرفی:

به طور کلی نیازهای کودی کاملینا پایین است. این گیاه برای رشد به نهاده­‌ها از جمله کودهای شیمیایی و سموم آفت ‌کش نیاز کمتری دارد و بسته به حاصلخیزی زمین ممکن است هیچ گونه کودی نیاز نداشته باشد.

این گیاه برای دستیابی به عملکرد مناسب به کود نیتروژن، پتاسیم و فسفر نیاز دارد. در زراعت کاملینا تعداد ساقه­‌های بارور و درصد خورجین­‌ها با کاربرد کود نیتروژن افزایش می­‌یابد. کاملینا فصل زراعی کوتاهی دارد و نیاز به مقدار متوسطی از نیتروژن دارد. توصیه کودی باید بر اساس آزمون خاک انجام گردد، اما به طور کلی و به عنوان توصیه عمومی مقادیر کودهای مصرفی شامل:

کود نیتروژنه (حدود 70 تا 100 کیلوگرم در هکتار)، فسفر (حدود 30 کیلوگرم در هکتار) و پتاس (حدود 50 کیلوگرم در هکتار) می­‌باشد. کابرد مقدار 50 کیلوگرم در هکتار گوگرد و سولفات منیزیم می­‌تواند سبب حداکثر واکنش گیاه شود.

آبیاری کاملینا:

نیاز آبی کاملینا نسبتاً پایین می‌­باشد و به صورت دیم قابل کشت است. رشد سریع بهاره این گیاه و استفاده بهینه از بارندگی‌­های آخر فصل نیز مزید بر علت است که بتوان به صورت دیم این گیاه را کشت کرد.

در صورت کشت دیم در مناطق گرم و خشک (مانند سیستان) نیاز به یک تا دو مرحله آبیاری تکمیلی از مراحل ساقه­‌دهی تا پر شدن دانه می‌­باشد. کشت آبی این گیاه نیاز به حداقل سه مرحله آبیاری نیاز دارد.

به طوری که آبیاری اول در مرحله روزت، آبیاری دوم در مرحله ساقه‌­دهی و آبیاری سوم در مرحله خورجین‌­دهی انجام شود. حساس‌ترین مرحله رشد کاملینا به تنش خشکی به منظور تولید دانه، مرحله خورجین­‌دهی و پر شدن دانه می­‌باشد.

بنابراین در صورت انجام آبیاری تکمیلی در این مراحل می­‌توان افزایش عملکرد را تا 2/5 تن در هکتار انتظار داشت. قابل ذکر است که در مناطق با بارش متوسط 180 میلی‌متر با پراکنش مناسب، نیاز به آبیاری وجود ندارد.

عوامل خسارت‌زای کاملینا

بیماری‌ها و آفات:

با توجه به جدید بودن کشت و کار این گیاه تاکنون بیماری یا آفتی در ایران مشاهده نشده است. سفیدک داخلی بر روی گیاه کاملینا در شمال غربی اقیانوس آرام و مونتانا مشاهده شده است. کاملینا مستعد ابتلا به پوسیدگی ساقه اسکلروتینیا می­‌باشد که موجب تضعیف ساقه گیاه می‌­شود.

اما گزارش شیوع آن نادر می‌­باشد. این بیماری، بسیاری از محصولات دیگر از جمله آفتابگردان، سیب زمینی، گلرنگ، لوبیا، نخود فرنگی و یونجه را آلوده می­‌کند که معمولاً با تناوب زراعی اداره می‌­شود.

کاملینا احتمالاً به قارچ ریزوکتونیا حساس می­‌باشد. برای جلوگیری از بیماری­‌های بالقوه گیاه، باید با غلات به صورت چرخشی کشت شود و نباید بعد از کلزا یا خردل این گیاه را کشت نمود.

مبارزه با علف‌های هرز:

مطالعات نشان داده است که کاملینا دارای خاصیت آللوپاتی (دگرآسیبی) می‌­باشد. بنابراین در صورت تراکم مناسب کاشت تا حد زیادی علف‌­های هرز کنترل می­‌شوند. برای کنترل علف­‌های هرز نازک برگ استفاده از علف­‌کش‌­های گالانت (2 لیتر در هکتار)، سوپرگالانت (750 میلی‌­لیتر در هکتار)، نابو - اس (3 لیتر در هکتار) و فوکوس (2 لیتر در هکتار) در مرحله سه برگی تا روزت کاملینا توصیه می‌­شود.

دمای روزانه پایین‌­تر از 10 درجه سانتی­‌گراد و دمای شبانه پایین‌­تر از 2 درجه سانتی­‌گراد تأثیر علف­کش نابو - اس و سوپر گالانت را کاهش می­‌دهد. برای کنترل علف­‌های هرز پهن برگ می‌­توان از علف­کش کلوپیرالید (لونترل) به میزان 0/8 لیتر در هکتار استفاده نمود.

برداشت

هنگامی که 90 - 85 درصد دانه­‌های خورجین­‌های ساقه اصلی و شاخه‌های اولیه به رنگ قهوه‌­ای روشن یا تیره متمایل شدند (رطوبت دانه حداکثر 14% است)، می‌­توان محصول را با کمباین برداشت نمود. برخی منابع دیگر گزارش کرده­‌اند حتی زمانی که 50 درصد بذور به رنگ قهوه‌­ای روشن درآیند نیز می­‌توان برداشت را انجام داد.

کاملینا را می‌­توان با کمباین دارای هد برداشت غلات و کلزا برداشت کرد. اما به دلیل ریزی بذر لازم است تا تنظیمات لازم را جهت کاهش هدررفت انجام داد. از جمله تنظیمات مورد نظر می­توان به کاهش فاصله کوبنده و ضدکوبنده و تنظیم باد خروجی اشاره کرد. زمان برداشت کاملینا با هدف بذر اوایل خرداد و با هدف دستیابی به علوفه اوایل اردیبهشت ماه می‌باشد. این گیاه به گرمای بالای آخر فصل و تنش ماندابی حساسیت دارد. رقم سهیل کاملینا تحمل بالایی به سرما، خشکی و ریزش دارد.

فهرست منابع

• بهنام بخشی، حسین رستمی احمدوندی، دانیال کهریزی، محمدرضا ناروئی­راد. 1399. گیاه روغنی کاملینا گیاه‌­شناسی و زراعت در مناطق گرم و خشک. مؤسسه تحقیقات کشاورزی مناطق دیم کشور.
• حمیدرضا قربانی، پرستو مجیدیان، محمودرضا رمضان­پور. 1399. زراعت گیاه روغنی- علوفه‌­ای کاملینا در استان مازندران. مدیریت هماهنگی ترویج کشاورزی مازندران. اداره رسانه­‌های آموزشی.
• علی زرگری.1371. گیاهان دارویی. جلد اول. انتشارات دانشگاه تهران.