6391
پیوند شاخه و آموزش انواع پیوند شاخه درختان
در مقاله پیوند جوانه (کوپیوند) در درختان میوه به بررسی کامل پیوند جوانه پرداختیم و در این مقاله قصد داریم به شرح انواع پیوند شاخه در درختان بپردازیم.
تکثیر گیاهان به دو روش جنسی (بذر) و غیرجنسی صورت میگیرد. روشهای غیرجنسی شامل قلمه، خوابانیدن، ساقه رونده، پاگیاه، پاجوش، پیاز، ریزوم، غده، ریشه گوشتی، تقسیم بوته، کشت بافت و پیوند میباشد.
از آنجاییکه درختانی مانند گردو به میزان زیادی از نظر ژنتیکی هتروزیگوت بوده و عمدتاً دگرگردهافشان هستند، درختان بذری میزان تولید و کیفیت متفاوتی با همدیگر دارند.
بنابراین، مناسبترین و پرکاربردترین راه برای ازدیاد درختانی مثل گردو استفاده از روشهای تکثیر غیرجنسی است که باعث ایجاد نهالهای یکنواخت میگردد.
به وسیله این روشها میتوان ارقامی خاص که دارای خصوصیات مناسب رشدی، مقاومتی و تولیدی هستند را تکثیر نمود.
عوامل مؤثر بر گیرایی پیوند
عوامل مؤثر بر گیرایی پیوند به دو گروه عوامل درونی (ژنتیکی) و عوامل بیرونی تقسیم میشوند. ترکیبات درونی مانند فنولها، اسیدهای فنولیک، فعالیت رویشی پایه و پیوندک و عوامل بیرونی مانند زمان پیوند، روش پیوند و شرایط محیطی مثل دما و رطوبت نسبی در گیرایی پیوند بسیار مؤثر هستند.
مهمترین اهداف پیوند
از جمله مهمترین اهداف پیوند شامل موارد زیر است:
- روش ازدیادی مناسب در درختانی مانند سیب، گردو و ... که با سایر روشها به سختی تکثیر میشوند.
- قرار دادن گیاهی با ریشه ضعیف بر روی پایهای با ریشه قوی و یا استفاده از پایههای مقاوم به شرایط نامناسب خاک، آفات و بیماریها.
- تغییر ارقام در گیاهان استقرار یافته با استفاده از روش سرشاخهکاری.
- تسریع در رسیدن به مرحله زایشی و باروری.
- ترمیم قسمتهای آسیب دیده درختان.
- مطالعه بیماریهای ویروسی.
- داشتن چندین نوع میوه مختلف در مرکبات یا هستهدارها، روی یک درخت یا یک پایه.
اصطلاحات رایج در پیوند
پیوند:
قرار دادن بخشی از یک گیاه روی گیاه دیگر، به طوری که پس از مدتی با یکدیگر جوش خورده و بهعنوان یک گیاه مستقل رشد و نمو نمایند.
پیوندک:
قطعهای کوتاه که از شاخه جدا شده و دارای چندین جوانه راکد (خفته) است و هنگام پیوند، قسمت بالایی را تشکیل میدهد و از آن ساقه، شاخهها و یا هر دو رشد میکنند. پیوندک باید از رقم مورد نظر گرفته شود و عاری از بیماری باشد.
پایه:
قسمت پایینی پیوند که سیستم ریشه گیاه را تشکیل می دهد و ممکن است که دانهال (نهال بذری)، قلمه ای ریشه دار شده و یا گیاهی خوابانیده شده باشد.
کوپیوند (پیوند جوانه):
نوعی از پیوند که در آن پیوندک از نظر اندازه کوچک شده و تنها از یک جوانه تشکیل میشود.
میانپایه:
قطعهای از ساقه که بین دو قسمت پایه و پیوندک قرار دارد. میان پایه به منظورهای مختلفی مانند پیشگیری از ناسازگاری بین پایه و پیوندک، استفاده از تنه مقاوم به سرما و یا خاصیت کنترل اندازه درخت بکار برده میشود.
لایه زاینده:
بافتی نازک از گیاه که بین پوست و چوب قرار گرفته و مریستمی بوده و جهت جوش خوردن، لازم است که لایه زاینده پیوندک در تماس با لایه زاینده پایه باشد.
ناسازگاری پیوند:
صفت توارثی عدم قابلیت گیاهان برای پیوند خوردن، که ممکن است به دلایل فیزیولوژیکی یا ساختاری نیز باشد.
ارتفاع محل پیوند:
پیوند باید در ارتفاعی از پایه زده شود که نه آنقدر پایین انجام شود که در سالیان بعد زیر خاک رود، نه آنقدر بالا که به راحتی در معرض آسیب قرار گیرد، در ضمن باید به جهت جوانه و مسیر باد نیز در این ارتباط توجه داشت که جوانه در معرض باد و تابش شدید آفتاب نباشد تا بلافاصله خشک نشود و از بین نرود.
اصول مهم جهت انجام پیوند موفق
- پایه و پیوندک با هم سازگار باشند.
- لایه زاینده پیوندک باید کاملاً روی لایه زاینده پایه قرار گیرد.
- عملیات پیوند در زمان مناسب انجام گیرد.
- تمام سطوح بریده شده باید بلافاصله در برابر از دستدهی آب حفاظت شوند.
- مراقبت لازم، آبیاری به موقع و حفظ محل پیوند از تابش مستقیم آفتاب، آفات و جوندگان پس از انجام پیوند صورت گیرد.
انواع پیوند:
- پیوند جوانه (کوپیوند)
- پیوند شاخه
در مقاله پیوند جوانه (کوپیوند) در درختان میوه و انواع آن به بررسی کامل پیوند جوانه پرداختیم و در این مقاله قصد داریم به شرح انواع پیوند شاخه در درختان بپردازیم.
پیوندشاخه:
در پیوند شاخه، از یک شاخه حاوی چند جوانه معمولاً دو تا سه و حداکثر 5 جوانه استفاده میشود.
هر چقدر طول پیوندک کمتر و تعداد جوانههای روی آن به هم نزدیک باشند، بهتر است.
بیشترین کاربرد پیوند شاخه، سرشاخهکاری و تغییر ارقام کشت شده میباشد.
برخی ارقام در باغات ممکن است بازار خوب و یا توجیه اقتصادی نداشته باشند و نیاز به تغییر رقم باشد.
در این شرایط، اقتصادیترین راه سرشاخهکاری درختان موجود است.
زمان این پیوند اواخر زمستان تا اوایل بهار بوده و با پیوندکی که در زمان استراحت گیاه گرفته شده و در دمای صفر درجه سانتیگراد نگهداری شده انجام میشود.
سرشاخهکاری، پیوندی است که در زمین اصلی و روی بوتههای چند ساله موجود از قبل، به عنوان پایه و عمدتاً با هدف تعویض رقم قبلی با یک رقم مطلوب جدید و یا با اهداف خاص دیگر انجام میگیرد.
این روش از دیرباز تا به حال در بسیاری از درختان میوه همانند سیب، انگور، مرکبات، پسته و درختان هستهدار مرسوم بوده است.
انواع پیوند شاخه:
1- پیوند زبانهای یا انگلیسی (Whip or Tongue grafting)
در پایه و پیوندکهای هم قطر با قطر 1/5 - 0/5 سانتیمتر در درختان میوهای چون سیب و گلابی انجام میشود و به پیوند رومیزی نیز مشهور است.
این روش در صورت اجرای درست بسیار موفق است، زیرا لایههای زاینده به میزان چشمگیری با یکدیگر تماس دارند.
جوش خوردن این پیوند سریع بوده و محکم جوش میخورد. ابتدا باید در اوایل فروردین، پایه (شاخههای 2-1 ساله به قطر تقریبی 1 تا 2 سانتیمتر) را در 10 سانتیمتری بالای خاک قطع و برش شیبداری به قطر حدود 3 سانتیمتر در بالای آن ایجاد کرد و بعد از آن در وسط این برش، برش دیگری به شکل زبانه ایجاد نمود. سپس روی پیوندک هم بدین صورت، عمل را تکرار نموده و برشهای مشابهی ایجاد میکنند.
سپس لایههای زاینده پایه و پیوندک را روی هم قرار میدهند، به طوری که در پایه جفت شود.
در نهایت محل پیوند با نوار پلاستیکی محکم میگردد. در این روش اگر برش دوم یا زبانه در پایه و پیوندک زده نشود (برشها فاقد زبانه باشند)، به آن پیوند نیمانیم (Splice grafting) میگویند.
پیوند زبانهای
پیوند نیمانیم
2- پیوند شکافی یا اسکنه (Cleft grafting)
بیشتر برای تغییر رقم استفاده میگردد و فصل انجام آن زمستان است. بهترین زمان انجام پیوند اسکنه، اواخر اسفند و اوایل بهار قبل از شروع فعالیت گیاه است.
اما در هر زمان از فصل خواب گیاه میتوان این نوع پیوند را انجام داد.
بهتر است پیوندک از وسط شاخهای که در معرض نور کافی بوده و فاصله میانگرهها کوتاه و ذخیره غذایی کافی دارد، انتخاب شود. نکته حائز اهمیت قرار دادن لایه زاینده پایه و پیوندک روی یکدیگر است.
این نوع پیوند به دلیل استقرار محکم پیوندک در شکاف پایه، برای نواحی بادخیز مناسب است.
این پیوند برای جوان کردن درختان مسن بیشتر استفاده میشود، اما به دلیل ایجاد شکاف عمیق روی پایه، آلودگی و عدم گیرایی بالاست.
برای پایههایی که 3 تا 10 سانتیمتر قطر دارند، بکار میرود .پایه را از محل طوقه، تنه اصلی و یا بازوها برش می دهند.
بسته به قطر پایه، یک یا دو شکاف عمودی به عمق 5-5/2 سانتیمتر ایجاد میکنند.
پیوندک در زمان خواب از شاخه یکساله مناسب به طول 12 تا 20 سانتیمتر (بسته به نوع گونه) انتخاب میگردد.
در انتهای پایینی پیوندک برشهای مورب ایجاد میکنند به نحوی که پوست در حد فاصل دو قسمت تراشیده شده پیوندک باقی بماند. این کار لایه زاینده را از عوامل خارجی حفظ خواهد کرد.
سپس شکاف پایه را با وسیلهای مانند داسک باز نموده و پیوندک را در شکاف و مماس با پوست پایه قرار میدهند.
فشار شکاف، پیوندک را محکم در خود نگاه میدارد. اما دور شکاف را با نخ مخصوص پیوند یا سیم مفتولی میبندند و در نهایت تمامی محل پیوند و برش را با چسب باغبانی میپوشانند.
مراحل اجرای پیوند اسکنه:
- برش مورب قسمت پایینی پیوندک به نحوی که پوست قسمت بیرونی پیوندک حفظ شود.
- سربرداری پایه از محل طوقه، تنه اصلی و یا بازوها، ایجاد شکاف به عمق 5 - 2/5 سانتیمتر در قطر پایه.
- باز کردن شکاف با وسیلهای مانند داسک و قرار دادن پیوندک در شکاف و مماس با پوست پایه.
- بستن محل پیوند از سمت بالا به طرف پایین.
- پوشاندن محل پیوند و نوک پیوندکها با چسب باغبانی.
- گرفتن پیوند.
3- پیوند تاجی (زیر پوست): (Bark or Crown grafting)
این پیوند زمانی انجام میشود که درخت پوست دهد. زمان انجام این پیوند همزمان با پوستدهی در بهار است.
این پیوند مشابه پیوند اسکنه است، با این تفاوت که به جای ایجاد شکاف، پیوندک را زیر پوست پایه قرار میدهند.
روش پیوند بسیار ساده و سریع بوده و درصد گیرایی پیوند زیاد است.
این پیوند برای پایههای باریک تا قطور (قطر 2/5 تا بیش از 20 سانتیمتر) قابل اجرا است.
برای استقرار پیوندک در زیر پوست پایه، لازم است پوست از روی پایه جدا شود.
لذا عمل پیوند در آغاز رشد، انجام میگیرد. پیوندک در زمان خواب گیاه از شاخههای یکساله تهیه شده و در یخچال یا سردخانه به مدت چند روز (تا زمان عمل پیوند) نگهداری میشوند.
در گیاهان همیشه سبز، پیوندک در زمان پیوند زدن تهیه میشود. در زمان پیوند، تنه درخت بریده شده و پوست آن به صورت نوار هم عرض با پیوندک برش داده شده و از تنه جدا میشود، اما انتهای این نوار پوستی به تنه متصل باقی خواهد ماند.
پیوندک به طول 5 تا 10 سانتیمتر با برش صاف و مورب در ته آن تهیه میشود.
این برش باید در جهت مخالف جوانه بالایی پیوندک باشد، سپس پیوندک در زیر نوار پوست تنه قرار داده شده و نوار مجدداً روی پیوندک قرار میگیرد.
برای استحکام اتصال پایه و پیوندک، در بالا و پایین محل پیوند دو عدد میخ نازک کوبیده میشود.
در پوست پایه یک یا دو شکاف (موازی نزدیک هم) به طول 3 تا 5 سانتیمتر به طور عمودی از محل سربرداری شده ایجاد کرده و پوست را از روی پایه کنار زده یا جدا میکنند.
پیوندک را از قسمت پایینی به صورت قلم خطاطی برش میدهند (در پشت پیوندک هم برش کوچکی در پوست میدهیم).
پس از آماده شدن پایه و پیوندک، پوست پایه را با پشت چاقوی کنار زده و پیوندک را در شکاف قرار میدهند. برای استقرار بهتر، پیوندک را با میخ کوچک به تنه محکم میکنند.
پس از میخ زدن یا بستن با سیم مفتولی، محل پیوند را با چسب باغبانی میپوشانند.
مراحل اجرای پیوند تاجی:
- سربرداری و صاف کردن محل پیوند و ایجاد شکاف در پوست پایه.
- برش قسمت پایینی پیوندک به صورت قلم خطاطی (پشت پیوندک را هم برش کوچکی ایجاد میکنند).
- قرار دادن پیوندک در زیر پوست پایه.
- میخ زدن محل پیوندک و پوشاندن محل پیوند و نوک پیوندکها با چسب باغبانی.
4- پیوند زینی (Saddle grafting)
این پیوند شبیه پیوند اسکنه است، با این تفاوت که به جای شکاف پایه، پیوندک را شکاف داده و انتهای پایه را از دو طرف به طور مورب تراش میدهند و سپس پیوندک را روی آن قرار میدهند.
در پیوند زینی، پایه و پیوند باید هم قطر باشند و عدم تناسب قطر آنها در موفقیت پیوند مؤثر است.
به علاوه در صورت امکان، پیوندک باید دارای جوانه انتهایی باشد.
مراحل مختلف پیوند زینی:
- ایجاد شکاف در پیوندک
- تراش مورب دو طرف انتهای پایه
- قرار دادن پیوندک روی پایه
- استقرار کامل پایه و پیوندک جهت بستن و پوشاندن محل پیوند با چسب پیوند.
5- پیوند برشی یا ترصیعی (Saw kerf grafting)
همانند پیوند اسکنه است با این تفاوت که به جای شکافتن پایه، قطعهای از پایه را به صورت گوه بر میدارند و پیوندک را به همان صورتی که پایه برداشت شده، تراش داده و در محل پایه قرار میدهند.
6- پیوند جانبی (side grafting)
ویژگی مخصوص این نوع پیوند، حفظ کامل پیوند تا قبل از جوش خوردن پیوندک میباشد. در پیوند جانبی پایه قطع نمیگردد و فقط پیوندک را در قسمتی از سطح جانبی پایه مستقر میکنند. این نوع پیوند میتواند به صورت زیرپوستی، زبانهای و کندهای اجرا شود.
7- پیوند مجاورتی (approach grafting)
تفاوت پیوند مجاورتی با سایر پیوندها این است که طی آن دو گیاه مستقل و دارای ریشه به یکدیگر پیوند زده میشوند. در این پیوند، دو گیاه مستقل که جوش خوردن آنها به روشهای دیگر به سختی انجام میگیرد، به هم پیوند زده میشوند و پس از جوش خوردن، قسمت بالایی پایه بریده میشود.
این پیوند در هر زمان از سال ممکن است، اما جوش خوردن پیوند زمانی که گیاه رشد فعال دارد، سریعتر است.
وجود 2 یا چند درخت یکسان اما متفاوت از نظر عملکرد در یک باغ کنار هم، وضعیت مناسبی را جهت پیوند زدن رقم بارده روی رقم دیگر فراهم مینماید، لذا با برداشتن لایه نازک از یک طرف پوست هریک، اقدام به پیوند زدن مینمایند.
پایه و پیوندک تا زمان گرفتن پیوند متصل به ریشه خود میباشند. برشهای انجام گرفته در اواخر زمستان یا اوایل بهار به صورت شیبدار با زاویه 30 - 20 درجه باید انجام شود، سپس محل انجام برشها را روی هم قرار داده و به یکدیگر میبندند.
2/5 تا 5 سانتیمتر از پوست هر دو ساقه را در محل پیوند برداشته، دو ساقه را طوری به هم میبندند که لایههای زاینده هر دو روی هم قرار گیرند.
محل پیوند را با چسب پیوند میپوشانند و پس از جوش خوردن، قسمت بالای گیاه پایه در بالای محل پیوند و قسمت پایین پیوندک در پایین محل پیوند قطع میشوند.
8- پیوندهای تعمیری یا ترمیمی
این پیوندها برای جلوگیری از مرگ درختان بارور است و جهت تعمیر قسمتهای آسیب دیده تنه یا شاخههای اصلی درختانی که توسط جانوران، یخبندان زمستانه، ادوات کشاورزی یا آفات و بیماریها آسیب دیدهاند، بکار میرود. پیوند تعمیری در واقع نوعی پیوند مجاورتی و جانبی است که به دو صورت پیوند پلی و اتصالی اجرا میشود.
8-1- پیوند پلی (Bridge grafting)
این پیوند از اوایل بهار، بعد از آغاز رشد گیاه که پوستدهی فعال است، قابل اجرا است.
اگر بخشی از تنه گیاه خسارت دیده باشد، از پیوندکهای یکساله از همان درخت استفاده میشود تا به عنوان پلی، مواد غذایی را از پایین قسمت آسیب دیده به بالا منتقل کند.
پیوندک در زمان خفتگی (خواب) در اواخر زمستان یا در اوایل بهار از شاخههایی با قطر 1 تا 2 سانتیمتر که جوانههای آن قبلاً شروع به رشد کردهاند، تهیه میشود.
طول شاخه پیوندک باید مساوی فاصله بین دو قسمت سالم تنه باشد.
هر دو سر پیوندک را به صورت قلم نی برش میدهند. پس از حذف قسمتهای مرده پوست درختی که آسیب دیده، در بالا و پایین قسمتهای آسیب دیده، برشهایی عمودی به فواصل 7- 5 سانتیمتر ایجاد میکنند، به طوری که پیوندک در آن جفت شود و قسمت گاوه ای شکل دو سر پیوندک زیر پوست درخت برود.
باید توجه داشت که پیوندک وارونه قرار داده نشود. پیوندک پس از قرار گرفتن در محل خود با میخ به تنه محکم میشود و با چسب پیوند میپوشانند. محلهای آسیب دیده با چسب باغبانی پوشانده میشود.
8-2- پیوند اتصالی (Inarching grafting)
پیوند اتصالی برای تعمیر و یا تقویت ریشههایی که توسط جانوران، بیماریها و یا ادوات کشاورزی آسیب دیدهاند، بکار میرود. این پیوند در فصل رشد گیاه زده میشود و میتوان توسط آن درخت ارزشمندی که آسیب دیده را ترمیم و یا ریشههای ضعیف آنرا تقویت نمود.
این پیوند به صورت مجاورتی اجرا میشود و پایه و پیوندک به طور مستقل رشد میکنند. در این نوع پیوند، پایه و پیوندک هر دو روی ریشههای خود هستند. ابتدا در اطراف گیاه آسیب دیده یا گیاهی با ریشه ضعیف، تعدادی نهال از همان نوع و یا ارقام و گونههای دارای سازگاری پیوند که ریشه قوی دارند، کشت میشود.
پس از استقرار گیاهچهها، پیوندک را از ارتفاع مورد نظر (محل پیوند) بریده و برش شیبداری به طول 10 سانتیمتر در سمتی که درخت قرار دارد، ایجاد میکنند و انتهای آنرا به صورت گوهای در میآورند. روی پایه نیز برشهایی به اندازه پیوندک زده میشود و نوک گوهای پیوندک، زیر پوست پایه قرار میگیرد، با میخ محکم شده و با چسب پیوند پوشانده میشود. ریشههای پیوندک مواد غذایی خود را به تنه گیاه آسیب دیده منتقل نموده و شیره پرورده دریافت میکنند و بهصورت ریشه برای گیاه آسیب دیده عمل مینمایند.
زمان و روش پیوند درختان میوه
پیوندک | نوع پایه | نوع پیوند | زمان پیوند |
آلو | انواع گوجه ، آلو | انواع پیوندها | اسفند، بهار، اواخر تابستان |
ازگیل | ازگیل، زالزالک، به | اسکنه، شکمی، تاجی | اسفند، بهار، شهریور |
انار | انار | اسکنه، ترصیعی روی طوقه | اسفند، فروردین، شهریور |
انجیر | انجیر | تاجی، نیمانیم، لولهای | اوایل بهار |
انگور | انواع مو | اسکنه، نیمانیم، زینی | اسفند، فروردین |
بادام | هلو، گوجه، زردآلو، بادام | انواع پیوندها | بهار، پاییز |
به | به، زالزالک | انواع پیوندها | بهار، پاییز |
پسته | بنه (چاتلانقوش)، پسته معمولی | شکمی، لولهای، تاجی | بهار، پاییز |
توت، شاه توت | توت سفید | اسکنه، شکمی، تاجی | اسفند، بهار، پاییز |
خرمالو | خرمالوی وحشی | اسکنه، شکمی، جانبی | اسفند، بهار، شهریور |
زردالو | گوجه، هلو، زردالو | ترصیعی، نیمانیم، شکمی | بهار، پاییز |
زیتون | زیتون وحشی و اهلی، زبان گنجشک | اسکنه، تاجی، شکمی، جانبی | اسفند، بهار، پاییز |
سنجد | سنجد | اسکنه، نیمانیم | اسفند، بهار |
سیب | انواع سیب | انواع پیوندها | اسفند، بهار، پاییز |
شلیل، شفتالو | بادام، هلو، زردآلو | اسکنه، شکمی، لولهای | آخر اسفند، بهار، پاییز |
شاه بلوط | شاه بلوط فرانسوی و ژاپنی | اسکنه، نیمانیم، شکمی | اسفند، بهار، پاییز |
فندق | فندق | اسکنه، مجاورتی | آخراسفند، بهار |
کیوی | کیوی | شکمی | بهار و آخر تابستان |
گردو | گردوی معمولی، گردوی سیاه | اسکنه، تاجی، نیمانیم، زینی | آخر اسفند، بهار، پاییز |
گیلاس، آلبالو | آلبالوی معمولی، آلبالو تلخه، مهالب | اسکنه، نیمانیم، شکمی، تاجی | آخر اسفند، بهار، پاییز |
گلابی | به، گلابی ترک، ازگیل ژاپنی، زالزالک | انواع پیوندها | آخراسفند، بهار، پاییز |
گوجه | انواع گوجه | انواع پیوندها | آخر اسفند، بهار، پاییز |
مرکبات | نارنج، پرتقال، لیمو ترش، بالنگ، دارابی | اسکنه، شکمی، تاجی، جانبی | آخر اسفند، بهار، آخر تابستان |
هلو | هلو، گوجه، بادام، زردآلو | اسکنه، شکمی، لولهای | آخر اسفند، بهار، آخر تابستان |
توت مجنون | توت سفید | اسکنه، شکمی، تاجی | آخر اسفند، بهار |
زغال اخته | انواع زغال اخته | اسکنه، شکمی، جانبی | آخر اسفند، بهار |
فهرست منابع
- محمدرضا وظیفه شناس. 1387. پیوند در درختان میوه. حوزه ترویج و نظام بهرهبرداری یزد، چاپ اول.
- محمد گردکانه، محیالدین پیرخضری، عیسی ارجی. 1394. روش ازدیاد درختان میوه از طریق پیوند شاخه. مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان کرمانشاه.
- فائزه قمری حسابی، یاور شرفی، وازگین گریگوریان. 1394. اثر سن پایه و روشهای مختلف پیوند بر گیرایی و تشکیل کالوس گردوی ایرانی (Juglans regia L). نهمین کنگره علوم باغبانی، 5 تا 8 بهمن 1394، اهواز.
- مهرداد نوروزی، حمیدرضا کریمی، سیدحسین میردهقان. 1395. ارزیابی تأثیر پایه، پیوندک و روش پیوند بر افزایش رویشی انار. علوم باغبانی ایران، 47(2): 350-337.
- حامد دولتیبانه، محمد علی نجاتیان، بیژن کاووسی، حسن محمودزاده، علی دادار، جهانشیر احمدی، 1399. دستورالعمل فنی سرشاخهکاری در انگور. مؤسسه تحقیقات علوم باغبانی، پژوهشکده میوههای معتدله و سردسیری.