هرس درخت - آموزش گام به گام هرس درختان میوه

اگر پس از احداث باغ میوه، نهال­‌های کاشته شده به حالت طبیعی خود رها شوند و هیچ دخالتی در رشد و شاخه­‌بندی طبیعی آن­‌ها صورت نگیرد، شاخه­‌های مزاحم و پرپیچ و خم در داخل تاج درخت رشد کرده و به دلیل متراکم شدن تاج درخت و سایه‌­اندازی شاخه­‌های بالایی هیچ نوری به قسمت‌­های وسط و پایین درخت نخواهد رسید. در چنین شرایطی شاخه‌­ها به­‌تدریج خشک شده و از بین می‌­روند.

باردهی درخت نیز محدود گشته و میزان محصول و کیفیت آن پایین خواهد آمد. علاوه بر این، مشکل سال‌­آوری و تناوب باردهی نیز بروز می­‌کند، به‌­طوری که درخت در یک سال، میوه‌­های زیاد و ریز تولید کرده و در سال بعد تولید ناچیزی خواهد داشت و یا بدون بار خواهد بود.

در صورتی­‌که اگر در اولین سال کاشت، به درختان فرم و شکل مطلوب داده شده و تربیت شوند و با ادامه رشد به طور منظم و مداوم هرس شوند، قادر خواهیم بود که با ایجاد یک چارچوب محکم و مناسب، امکان باروری سالیانه همراه با کیفیت مطلوب را فراهم نماییم، بنابراین لزوم اجرای صحیح عملیات تربیت جهت ایجاد شکل و فرم مناسب و انجام هرس به منظور باردهی منظم و مطلوب ضروری است.

تعریف هرس

مجموعه عملیاتی است که برای فرم دادن به یک شاخه یا یک درخت و یا قطع کامل یا جزئی شاخه، ریشه، پوست، برگ، گل و میوه به منظور تحت تأثیر قرار دادن و هدایت نحوه رشد و باروری درخت انجام می­‌گیرد.

مزایا و اهداف هرس درخت

1. افزایش اندازه و کیفیت میوه تولیدی.
2. تحریک نمو جوانه گل در کل تاج درخت.
3. حذف شاخه­‌های خشک، مزاحم، آفت زده و بیمار جهت حفظ و تأمین سلامت درختان.
4. ایجاد تعادل بین شاخه و برگ و ریشه، به­‌خصوص در هنگام نهال­‌کاری و جابه­‌جا کردن گیاه، جهت تضمین موفقیت و ایجاد امکان رشد اولیه سریع­تر برای گیاه.
5. کاهش تمایل به سال‌­آوری.
6. جلو یا عقب انداختن باردهی درخت و تنظیم گلدهی و ایجاد تعادل بین رشد رویشی و میزان محصول تولید شده.
7. ایجاد شرایط مناسب برای نفوذ نور و هوا به درون تاج درخت برای کاهش بروز و انتشار بیماری­‌ها و آفات و خلوت ساختن نقاط شلوغ و متراکم تاج به منظور تولید محصول بیشتر و مرغوب­‌تر.
8. جوان­ سازی درختان مسن از طریق حذف شاخه‌­های پیر و وادار کردن درخت به تولید شاخه­‌های جدید جهت بالا بردن قدرت باردهی آن.
9. محدود کردن رشد و کوتاه ساختن درخت برای تسهیل عملیات باغبانی مثل تنک کردن میوه، محلول­‌پاشی انواع کودها، سمپاشی و برداشت میوه.
10. ایجاد شکل ویژه در تاج گیاه (این امر به ویژه در میوه­‌کاری و فرم‌­دهی گیاهان جهت تزیین باغ و باغچه از اهمیت خاصی برخوردار است).

انواع هرس درخت از نظر اهداف

از جمله انواع هرس بر اساس نوع هدف می‌­توان به هرس فرم (تربیت)، هرس باردهی و هرس جوان­ سازی درختان اشاره کرد.

هرس فرم (تربیت):

این نوع هرس در 3 تا 4 سال اول به منظور تنظیم فرم ظاهری روی نهال انجام می­‌شود. این مرحله از هرس مهم و ضروری است، چرا که اگر هرس فرم روی درخت میوه انجام نشود، درخت حالت وحشی و غیرقابل کنترل پیدا نموده و انجام هرس باردهی روی آن بسیار دشوار خواهد بود.

هرس باردهی:

بعد از هرس فرم، جهت ایجاد شاخه­‌های بارده، نگهداری آن‌ها، تنظیم میزان محصول و فراهم آوردن شرایط لازم برای تولید محصول با کیفیت مناسب و به مقدار کافی، انجام می‌­پذیرد.

هرس جوان ­سازی درختان:

که جهت جوان ­سازی درختان مسن از طریق حذف شاخه‌­های پیر و وادار کردن درخت به تولید شاخه­‌های جدید جهت بالا بردن قدرت باردهی آن صورت می­‌گیرد.

اصول کلی هرس درخت

• ضدعفونی ابزار و وسایل مورد استفاده قبل و بعد از هرس با الکل، مایع ظرف­شویی، بتادین و یا سایر محلول­‌های ضدعفونی‌­کننده.
• انتخاب زمان صحیح هرس درخت.
• انتخاب فرم صحیح برای درخت با توجه به شرایط آب و هوایی و خصوصیات آن.
• در شاخه­‌های چوبی یک­ساله برش بایستی مورب و در جهت مخالف استقرار جوانه صورت گیرد. در شاخه­‌های چوبی چند ساله که معمولاً با قیچی و یا اره هرس می‌شوند، برش بصورت مایل از بالا به پائین انجام گرفته و نباید زایده­ای از شاخه روی تنه و یا شاخه اصلی در محل برش باقی بماند.
• پوشاندن مقطع یا محل برش با چسب باغبانی جهت جلوگیری از نفوذ عوامل بیماری‌­زا و خشک شدن شاخه‌­ها.
• شناخت انواع شاخه و چگونگی رفتار در موقع هرس با آن‌ها.

ادوات لازم جهت هرس درختان

مهم‌­ترین ادوات مورد استفاده برای هرس دستی درختان شامل انواع اره و قیچی­‌های باغبانی و چسب باغبانی (پیوند) می­‌باشد.

ادوات لازم برای هرس درخت:

1. قیچی باغبانی
2. قیچی شاخه‌­زن
3. قیچی موتوری پنوماتیک
4. اره موتوری
5. اره معمولی
6. چسب پیوند

زمان هرس درخت میوه

هرس زمستانه یا هرس سیاه یا خشک

هرس زمستانه در زمان خواب و رکود درختان یعنی بعد از خزان درختان در پاییز (شروع خواب نبات) تا قبل از باز شدن (تورم) جوانه‌­ها در بهار انجام می‌­شود.

زمان صحیح هرس در درختان هلو می‌­تواند در کاهش کوتاهی عمر این درختان موثر باشد. (توصیه می­‌شود که این هرس در زمانی که سرمای سخت زمستان به پایان رسید، انجام شود).

در مناطق سردسیر با زمستان­‌های بسیار سرد و طولانی هرس درختان باید بعد از سپری شدن خطر یخبندان و سرمای زمستان انجام گیرد. هرس زمستانه عموماً محرک رشد رویشی درختان می‌­باشد، لذا در انجام آن باید سن و رشد درختان در نظر گرفته شود.

در درختانی که رشد رویشی بیشتری دارند، هرس را سبک و در درختانی که رشد رویشی کمتری دارند، هرس را نسبتاً سنگین انجام می­‌دهند.

با توجه به اینکه رشد رویشی بیش از حد نرمال روی تولید محصول اثر معکوس دارد (به خصوص در درختان جوان که موجب به تأخیر انداختن شروع باردهی و افزایش دوران نونهالی می‌­گردد)، لذا در انجام هرس زمستانه باید به رشد سالیانه و سن درخت دقت بیشتری نمود.

در هرس زمستانه به دلیل عدم وجود برگ­‌ها و قابل رویت بودن شاخه‌­ها در زمستان، انتخاب شاخه­‌ها و مقدار هرس به طور کلی و جزئی بهتر صورت می­‌گیرد و به علت شرایط درخت، صدمه کمتری به آن وارد می‌شود.

ترمیم به موقع زخم ناشی از عمل هرس و جلوگیری از تراوش بیش از حد شیره گیاهی از محل زخم، در این زمان مفید است.

هرس تابستانه یا هرس سبز

در دوران رشد و نمو و فعالیت نبات، از اوایل تا اواخر تابستان انجام می­‌شود و به عنوان هرس مکمل در مورد بعضی از درختان میوه از جمله انگور، هلو، انجیر و درختان سیب روی پایه‌­های پاکوتاه انجام می­‌شود.

در هرس تابستانه چون اندام‌­های فعال و سازنده درخت حذف می­‌شود، معمولاً رشد رویشی درخت کاهش می‌­یابد.

در درختان هسته‌­دار هرس سبز چندان معمول نمی‌­باشد. در صورت متراکم بودن تاج درخت می‌­توان تعدادی از شاخه‌­های خالی (بدون بار) را از وسط تاج حذف نمود. هرس تابستانه بیش از هرس زمستانه باعث کاهش رشد درخت می‌­شود.

اثر این هرس کوچک کردن درخت و بالا بردن کیفیت میوه در اثر افزایش نفوذ نور به درخت است. افزایش نفوذ نور در درخت بر انگیزش گل­‌های سال بعد نیز اثر مثبت دارد.

از محاسن هرس تابستانه افزایش تشکیل جوانه میوه و گل­دهی درختان به علت ذخیره­‌سازی مواد غذایی و در نهایت کاهش رشد رویشی می‌­باشد. در ضمن، افزایش رنگ و کیفیت میوه‌­ها در اثر نفوذ نور بیشتر در فصل رشد به داخل تاج درخت از فواید هرس تابستانه می­‌باشد.

هرس روی اندام­‌های مختلف درخت انجام می‌­شود. هرس شاخه، هرس ریشه (در مورد هسته‌­دارها و نیز برای جوان‌­سازی تاکستان­‌ها انجام می‌­شود)، هرس برگ (در درخت خرما انجام می­‌شود)، هرس گل و میوه از جمله انواع هرس است.

ولی هرس شاخه و آن هم از نوع خشک به دلایلی بین باغداران بیشتر از سایر هرس‌­ها مرسوم می‌­باشد. این دلایل عبارتند از:

1. قابل رویت بودن شاخه‌­ها و در دسترس بودن آن‌ها
2. وارد آمدن حداقل صدمات به قسمت­‌های رویشی درخت
3. امکان حذف شاخه‌­های خشک و بیمار و آفت‌­زده
4. آسانی عملیات تربیت

اصولاً هر باغدار باید اطلاعات کافی از نحوه هرس درختان میوه داشته باشد و همیشه به هنگام حضور در باغ دارای اره کوچک هرس، قیچی باغبانی و چاقو باشد. چرا که عمل هرس محدود به زمان خاصی نبوده و نمی­‌توان با مراجعه به هرس‌­کار، یک یا دو بار در سال نیاز به هرس را برطرف نمود.

انواع هرس شاخه

کوتاه کردن شاخه (سربرداری یا سرشاخه‌­زنی)

سربرداری شاخه‌­ها به تناسب رشد شاخه‌­ها انجام می­‌شود. در این روش فقط بخشی از شاخه حذف می­‌شود. این روش باعث تحریک رشد جوانه­‌های باقیمانده می­‌گردد.

در سال­‌های اولیه که هرس و تربیت نهال انجام می­‌شود، عمل سرشاخه‌­زنی برای تشکیل فرم مناسب درخت انجام می­‌شود، ولی پس از باردهی، سرشاخه‌­زنی بسیار کمتر انجام می‌­شود و بیشتر از حذف کامل شاخه­‌ها استفاده می‌­شود.

البته در درختی مانند هلو که گل و میوه روی شاخه یک­ساله تشکیل می‌­شود، سرشاخه‌­زنی باعث تحریک رشد شاخه‌­های یک­ساله و تشکیل جوانه‌­های بارده برای تأمین محصول سال بعد می­‌شود، بنابراین برای اطمینان از داشتن جوانه گل کافی در هلو سربرداری سالیانه الزامی است. سرزنی شاخه‌­ها می­‌تواند موجب تحریک رشد پنج تا هفت جوانه پایینی شود.

سرزنی (کوتاه کردن) شاخه

تنک کردن شاخه­‌ها (حذف شاخه از بیخ)

تنک کردن شاخه سبب توزیع بهتر شاخه‌­ها و انشعابات روی تنه درخت می‌­شود. در این روش کل شاخه حذف می‌­گردد.

در درختان سیب و گلابی که گل و میوه بر روی شاخه­‌های دوساله و مسن­تر تشکیل می­‌شود، حذف کامل شاخه انجام می­‌شود، زیرا سرشاخه‌­زنی رشد شاخه‌­های جدید را تحریک کرده و امکان بالغ شدن و تولید اسپورهای میوه­‌ده به شاخه­‌های یک­ساله داده نمی‌­شود.

در درختانی که در اثر سرزنی دچار رشد جارویی شده‌­اند، باید حذف کامل شاخه انجام شود. برش‌­های کوچک و متعدد نسبت به برش‌­های بزرگ‌تر رشد را بیشتر تحریک می‌کنند. در صورت انجام سرشاخه‌­زنی و جارویی شدن، بهتر است شاخه از کنار یک شاخه ضعیف حذف گردد.

تنک کردن شاخه

برش صحیح و برش‌­های غلط در هرس درخت

زخم­‌زنی و خم کردن شاخه

زخم‌­زنی و یا خم‌کردن شاخه نیز از جمله انواع هرس است. زخم‌­زنی پوست باعث قطع شدن آوندهای آبکش می­‌شود. باید توجه شود که اگر زخم‌­زنی در بالای جوانه صورت گیرد، مانع رسیدن شیره پرورده کافی به جوانه شده و در نتیجه باردهی کم شده و بازو اضافه می‌­شود.

به این عمل ناچینگ (Notching) گفته می‌­شود. در صورتی‌­که زخم‌­زنی در زیر جوانه انجام شود، شیره پرورده فراوانی به جوانه رسیده و آن را تبدیل به گل و میوه می­‌کند.

خم کردن شاخه باعث شکسته شدن غالبیت انتهایی جوانه شده و اجازه رشد و نمو به جوانه‌­های رویشی و بارده پایین دست هم داده می‌­شود.

به همین دلیل شاخه‌­هایی که خم می‌­شوند، به بار می‌­روند و در صورت باردهی، میزان محصول آن‌­ها بیشتر می‌­شود. عمل خم کردن شاخه به وسیله بستن سنگ یا وزنه در انتهای شاخه و یا بستن آن به وسیله طناب یا نخ به تنه صورت می­‌گیرد.

ناچینگ جوانه رویشی سیب 

تعاریف و واژه­‌های هرس

به منظور انجام یک هرس موفقیت‌­آمیز، ابتدا باید با انواع شاخه بارده و نیز شاخه‌­هایی که در آینده به بار می‌­روند، آشنا شد تا بتوان نسبت به حفظ و تقویت آن اقدام نمود.

دارد یا میخچه:

شاخه‌­های کوچکی به طول چند میلی­متر تا چند سانتی­متر (در سیب به طول 1 تا 1/5 سانتی­متر) هستند که منتهی به یک جوانه چوب بوده و معمولاً پس از تکامل و تحت شرایط مناسب می‌­توانند تبدیل به لامبورد گردند.

جوانه چوب:

این نوع جوانه لاغر و نوک تیز بوده و پس از رشد به شاخه تبدیل می­‌شود.

جوانه گل (جوانه میوه):

این جوانه متورم و نوک آن گرد است و میوه بر روی آن تشکیل می­‌گردد.

لامبورد:

شاخه کوچکی به طول چند میلی­متر تا چند سانتی­متر (در سیب به طول 2/5 تا 3 سانتی­متر) است که قسمت انتهای آن به یک جوانه گل ختم می­‌شود.

در بعضی از ارقام جوانه جانبی معمولاً تبدیل به میخچه شده و بعداً به لامبورد تکامل پیدا می­‌کند، ولی در بعضی ارقام و تحت شرایط مناسب جوانه جانبی می­‌تواند مستقیماً به لامبورد تبدیل شود. بهترین عضو بارده درخت سیب لامبورد است.

برندی:

شاخه‌­ای کوچک، نازک و قابل انعطاف که به طول 30 سانتی­متر نیز می‌­رسد. در انتهای برندی، جوانه‌­ای قرار دارد که اگر این جوانه، جوانه چوب باشد، برندی ساده و اگر جوانه گل باشد، برندی تاجدار نامیده می‌­شود.

برندی تاجدار عضو بارده دیگری است که اهمیت آن کمتر از لامبورد می‌­باشد. جایی که لامبورد تشکیل شده باشد، برندی تاجدار در صورت وجود باید حذف شود، زیرا کیفیت میوه آن نسبت به لامبورد پایین‌تر است.

از طرفی به علت طویل بودن آن، میوه در اثر باد به شاخه‌­ها برخورد نموده و آسیب می­‌بیند و یا به زمین می‌افتد.

                        

دارد یا میخچه و برندی تاجدار در سیب

نرک (گورمان):

شاخه‌­هایی هستند با رشد بسیار قوی که تا چندین سال میوه‌­دهی ندارند و موجب تضعیف شاخه‌­های اطراف خود می‌­شوند. هرس شدید در درختان مسن باعث تولید نرک‌­های زیاد می‌­شود.

کورسون:

شاخه میوه‌­دهنده که اعضای بارده روی آن تشکیل می‌­شوند.

بورس:

قسمت متورم و گوشتی است که در محل اتصال دم میوه به شاخه ایجاد می­‌شود. این امر در اثر تجمع مواد غذایی ایجاد می­‌شود.

بعد از برداشت اولین میوه از روی لامبورد یا برندی تاجدار عضو بارده به بورس تبدیل می‌­شود. بر روی یک بورس می‌­تواند جوانه چوب ساده، میخچه، لامبورد و حتی برندی تشکیل شود.

تنه جوش:

شاخه‌­هایی که روی تنه درخت ظاهر و باعث تضعیف درخت می‌­شوند.

پاجوش:

شاخه‌­های رشد کرده در پای درخت و زیر محل پیوند که معمولاً منشأ آن‌ها پایه درخت پیوندی می‌­باشد.

پنسمان:

نوعی هرس سبز است.

                                                  

میخچه و برندی در سیب بورس و تشکیل لامبورد روی آن

منابع

• مریم تاتاری، محمود رهنما. 1395. تربیت و هرس درختان میوه. سازمان جهاد کشاورزی استان اصفهان، مدیریت هماهنگی ترویج کشاورزی.
• عزیز صمدی. 1393. هرس درختان سیب. سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان شرقی، مدیریت هماهنگی ترویج کشاورزی، اداره رسانه­‌های آموزشی.
• مختار صمدی، یداله محمدزاده. 1389. هرس درختان هسته‌­دار. سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، مدیریت ترویج سازمان جهاد کشاورزی استان آذربایجان غربی.
• علی اسماعیل پور. 1399. هرس باردهی درختان پسته. مؤسسه تحقیقات علوم باغبانی، پژوهشکده پسته.
• محمودرضا نوری. 1384. تربیت و هرس درختان سردسیری و خشک. حوزه ترویج و نظام بهره‌­برداری مازندران.