هرس باردهی انواع درختان میوه و فواید آن

انواع هرس از نظر اهداف

از جمله انواع هرس بر اساس نوع هدف می­‌توان به هرس فرم (تربیت)، هرس باردهی و هرس جوان­سازی درختان اشاره کرد.

هدف از انجام هرس باردهی چیست؟

بعد از هرس فرم، جهت ایجاد شاخه­‌های بارده، نگهداری آن‌ها، تنظیم میزان محصول و فراهم آوردن شرایط لازم برای تولید محصول با کیفیت و به مقدار کافی، هرس باردهی انجام می­‌پذیرد.

هرس باردهی در درختان میوه

هرس درختان بارور یا به عبارت دیگر هرس شاخه­‌های بارور بستگی به طول عمر آن‌ها دارد. به عنوان مثال، شاخه­‌های بارور معمولی بیش از یکبار تولید گل و میوه نمی­‌کنند، بنابراین پس از باردادن و تولید میوه باید در زمستان همان سال این شاخه‌­ها را هرس نمود.

سیخک­‌ها، در گیاهان مختلف، طول عمرهای متفاوتی دارند مثلاً در زردآلو تا چهار سال، در سیب ۱۰ تا ۲۰ سال، در گیلاس ۱۰ تا ۱۲ سال و در گلابی حدود ۲۰ سال عمر می‌­کنند و پس از آن خشک می­‌شوند. در این هنگام باید شاخه­‌هایی که چنین سیخک‌­هایی روی آن‌ها قرار دارند را قطع و درخت را وادار به تولید شاخه­‌های جدید کرد، تا هر کدام پس از چند سال، به صورت شاخه­‌های حامل سیخک‌­های جوان بارور در آیند.

 باید توجه نمود که پس از هرس زمستانه و در بهار سال بعد، درخت که مقداری از شاخه‌­ها و در نتیجه تعدادی از جوانه­‌های خود را از دست داده، نیروی ذخیره خود را صرف رشد جوانه‌­های باقیمانده می­‌نماید و بدین ترتیب جوانه­‌هایی که تحت شرایط معمولی ممکن بود رشد نکرده و به حالت راکد (خفته) یا جوانه مخفی در آیند، تبدیل به شاخه می‌شوند و موجب تولید برگ زیاد و متراکم شدن تاج درخت می­‌شوند.

در چنین حالتی، باید تعدادی از این شاخه‌­های جدید را که مانع نفوذ نور به داخل درخت می شود را در تابستان حذف نمود (هرس تابستانه) و تعداد باقیمانده را نیز در زمستان سرزنی و کوتاه کرد (هرس زمستانه) تا از رشد سریع و بدون انشعاب و در نتیجه از ترک‌ه­ای شدن آن‌ها جلوگیری شده و برای رشد سال بعد به تعداد کافی جوانه، روی درخت باقی بماند.

به هنگام هرس باردهی زمستانه لازم است شاخه­‌های بیمار، خشک و شکسته از روی درخت حذف شوند. شاخه‌­های مزاحم، در هم تنیده و روی همدیگر افتاده نیز حذف می‌شوند. همچنین نرک­‌ها، تنه جوش‌­ها و پاجوش‌­ها نیز در صورت وجود حذف می‌­شوند.

بعد از موارد مذکور، هرس عمده روی شاخه­‌های معمولی که در انتهای کورسون‌­ها به‌وجود آمده­‌اند انجام می­‌شود. معمولاً در اثر هرس سال قبل، در انتهای کورسون سه عدد شاخه ظاهر می‌­شود.

جهت جلوگیری از شلوغی و جارویی شدن سرشاخه‌­ها، دو عدد از شاخه‌­ها حذف می‌­شوند و شاخه باقیمانده بسته به وضعیت رشدی ­هرس می‌­شود و اگر ضعیف باشد، بدون هرس رها می‌­گردد.

هرگز نباید شاخه­‌های کوچک و ریز مانند میخچه و لامبورد را حذف کرد، هر چند در قسمت داخلی باشد. در صورت کمبود میخچه و لامبورد، باید برندی‌­های داخل تاج را حفظ نمود.

توصیه‌­های فنی در هرس باردهی

در هرس شاخه، برای به دست آوردن فرم و شکل مطلوب و جلوگیری از رشد بی­رویه و عقب افتادن باروری و کم شدن محصول سال بعد، رعایت نکات زیر ضروری است:

1- در موقع حذف کامل یک شاخه، صرف نظر از قطر آن، باید دقت شود برشی که برای هرس داده می­‌شود در پایین­‌ترین قسمت شاخه و به موازات تنه اصلی ایجاد شود، به طوری که قسمتی از شاخه بریده شده روی تنه یا شاخه اصلی باقی نماند.

این امر باعث می­‌شود که سطح بریده شده، سریعاً توسط بافت پوششی پینه یا کالوس التیام یابد و راه نفوذ عوامل بیماری و پوسیدگی مسدود گردد. اگر برش به طور ناصحیح انجام شود، زائده­ای از شاخه بریده شده روی درخت باقی خواهد ماند که ناخنک یا مهمیز نام دارد و به دلیل رشد نکردن، پس از مدتی می‌­میرد و مورد حمله شدید قارچ‌­ها و باکتری‌­های گندرو قرار می‌­گیرد و دچار پوسیدگی می‌­گردد.

پوسیدگی به مرور در طول زائده پیشروی کرده، به تنه درخت می‌­رسد و در نتیجه پس از چند سال درخت را پوک و توخالی می‌­کند.

2- اگر شاخه‌­ای که قطع می‌­شود مسن و دارای قطر بیشتر از پنج سانتی­متر باشد، سطح بریده شده را باید با چسب باغبانی که دارای سم قارچ کش نیز می‌­باشد، پوشاند تا فرصت کافی به درخت برای التیام داده شود و در عین حال قسمت­‌های مرکزی سطح بریده شده که قابلیت ترمیم ندارند، مصون بمانند.

اگر چسب در دسترس نبود، می‌­توان محل زخم را با محلول یک درصد کات کبود (سولفات مس) گندزدایی کرده و سطح آن‌ها را با گل رس عاری از آلودگی پوشاند.

3- هرگاه درختی چند سال هرس نشده و نیاز به هرس شدید داشته باشد، این کار باید در طی چند سال انجام شود و به‌­تدریج درخت به شکل و اندازه دلخواه درآید. هرس شدید یک‌باره، باعث تأخیر در باروری درختان نونهال و کاهش باروری در درختان بارور برای مدت یک تا چند سال خواهد شد.

اشکال دیگر هرس شدید یکباره این است که گیاه در سال بعد تعداد زیادی نرک تولید خواهد کرد که حذف آن‌ها در طول فصل رشد کاری پر زحمت خواهد بود.

4- در هنگام حذف کامل شاخه‌­ها، هر چه زاویه‌­ای که شاخه با تنه و یا شاخه حامل خود می‌­سازد به قائمه نزدیک‌­تر باشد، این شاخه قوی­تر بوده و رشد بهتری خواهد نمود و چنین زاویه‌­ای در مقابل وزن میوه و فشارهای خارجی تحمل بیشتری خواهد داشت.

بنابراین در هنگام هرس باید در درجه اول شاخه­‌هایی حذف شوند که با تنه یا شاخه حامل خود زاویه بسته‌­تری می‌­سازند و در نتیجه ضعیف‌­تر هستند.

5- در انشعابات دو شاخه‌­ای، آنهایی که قطر یکی از شاخه‌­هایشان از دیگری کمتر است، قوی­تر از آن‌هایی هستند که قطر آن‌ها با هم مساوی است. بنابراین، باید کوشش کرد که انشعابات دو شاخه‌­ای که قطر انشعاب آن‌ها یکسان نیست، نگه‌­داشته شوند.

6- در هنگام سرزنی (سربرداری) معمولاً یک سوم تا نصف انتهای شاخه‌­های طویل حذف می‌­شوند. وضعیت محل برش نسبت به اولین جوانه نزدیک به آن، در نحوه رشد شاخه و شکل درخت بسیار مؤثر است.

به این معنی که اگر جوانه مذکور در قسمت فوقانی شاخه قرار گرفته باشد در اثر رشد، تبدیل به شاخه‌­ای خواهد شد که تقریباً به طور عمودی رشد کرده و به بالا خواهد رفت و اگر جوانه در زیر شاخه قرار گرفته باشد، بسیار نزدیک به رشد افقی خواهد بود.

با توجه به این موضوع می‌­توان با گزینش محل برش در هرس سرزنی، شکل درخت و میزان گسترش شاخساره آن را کنترل کرد.

هرچه یک شاخه عمودی‌­تر باشد، چون شیره گیاهی در آن راحت‌­تر و سریع‌­تر جریان می‌­یابد، رشد سریع‌­تر و بیشتری نیز خواهند داشت که این امر به ویژه در نرک­ها که تقریباً همگی عمودی رشد می­‌کنند، قابل مشاهده است.

در روی یک شاخه نیز رشد جوانه­‌هایی که در سطح بالا قرار دارند، معمولاً از جوانه‌­های زیرین بیشتر است و هرچه شاخه حامل جوانه­‌های افقی‌­تر باشد، این تفاوت رشد چشمگیرتر است. بنابراین گزینش محل برش علاوه بر هدایت نحوه رشد گیاه، در میزان رشد آن نیز مؤثر است.

7- در درختان میوه، برای تولید محصول زیاد و مرغوب باید نور با شدت کافی به تمام نقاط و به‌­ویژه به قسمت­‌های درونی آن برسد. برای این منظور باید در هنگام هرس سعی شود با حذف شاخه­‌های اضافی، قسمت‌­های میانی شاخساره در حد لازم و متعادل باز نگه داشته شود.

به ویژه شاخه­‌هایی باید هرس شوند که به طور شیب‌­دار و کج درون شاخساره رشد می­‌کنند و علاوه بر سایه‌­اندازی، مزاحم سایر شاخه‌­ها هم هستند.

8- در برخی موارد هنگام قطع شاخه‌­های کلفت و سنگین، پس از آنکه عمق برش به حدود نصف قطر شاخه رسید، در اثر وزن زیاد شاخه، بقیه شاخه می‌­شکند و همراه خود قسمتی از پوست و چوب تنه را قطع و زخمی می‌­کند.

برای جلوگیری از این امر که برای سلامتی گیاه مضر است، باید چنین شاخه­‌هایی را با سه برش قطع کرد. بدین ترتیب که اول برشی به عمق یک سوم تا نصف شاخه، از پایین به بالا در فاصله حدود 10 سانتی­متری شاخه ایجاد کرده، سپس برش دوم را چند سانتی­متر بالاتر از برش اول، از بالا به پایین ایجاد و شاخه را از تنه جدا ساخت.

در مرحله سوم باید زائده باقیمانده را که سبک است و خطر شکستن ندارد، با یک برش از ته قطع کرد. برخی پیشنهاد می­‌کنند بهتر است ناخنک ناشی از هرس، یک­سال روی گیاه باقی گذاشته شود، سپس در زمستان آینده حذف شود.

دلیل این امر چنین ذکر می­‌شود که زخم‌­های ناشی از هرس، موجب می­‌گردند که انتقال مواد از ریشه به قسمت‌­های بالایی شاخه بریده شده، مختل گردد و باعث ایجاد کمبود مواد در بالای زخم شوند، علاوه بر آن انتقال شیره پرورده را نیز از بالا به زیر زخم محدود می‌­سازند که در هر دو صورت، باقی گذاشتن ناخنک به درخت امکان می‌­دهد که بافت‌­های آوندی خود را سریع‌­تر ترمیم کند.

لازم به توضیح است که در این حالت، در طول سال اول پس از هرس، در صورتی که سطح برش به طور مناسبی محافظت شود، خطر حمله قارچ­‌ها و باکتری‌­ها به ناخنک و سرایت پوسیدگی به تنه چندان هم شدید نیست.

نحوه و مراحل برش شاخه­‌‌های کلفت و سنگین

9- در هنگام هرس و حذف قسمتی از شاخه‌­ها باید دقت شود تا حد امکان محل برش، در بالای جوانه بیرونی واقع گردد، زیرا شاخه­‌های جدید به سمت بیرون درخت هدایت می­‌شوند و از تراکم شاخه‌­ها به سمت داخل درخت جلوگیری خواهد شد.

10- شاخه­‌هایی که با زاویه کمی نسبت به تنه اصلی قرار دارند، با قرار دادن قطعات چوبی بین شاخه و تنه، زاویه نسبتا بازتری پیدا خواهند نمود. بهتر است قرار دادن قطعات چوبی بین شاخه و تنه جهت باز نمودن شاخه‌­ها در اوایل فصل رشد که شاخه‌­ها قدرت انعطاف‌­پذیری بیشتری دارند، انجام شود تا از شکسته شدن شاخه‌­ها جلوگیری به عمل آید.

11- توصیه می ­شود شاخه‌­های هرس شده به دلیل آلودگی احتمالی به برخی آفات و بیماری‌­ها و نیز ایجاد اختلال در عملیات کوددهی، آبیاری و تردد ماشین‌­آلات نگهداری، بلافاصله جمع‌­آوری و مورد استفاده قرار گیرند یا سوزانیده شوند.

12- به طور کلی میزان رشد رویشی بیش از حد با میزان رشد زایشی و میزان میوه‌­دهی درخت نسبت معکوس دارد. بنابراین تعادل بین این دو مقوله برای رسیدن به رشد رویشی مناسب و بدست آوردن محصول مطلوب و اقتصادی لازم و ضروری است. رسیدن به این امر صرفاً در قالب اعمال مدیریت صحیح در مرحله داشت و نگهداری درختان بارده از جمله هرس مناسب و اصولی، تغذیه متعادل، آبیاری کافی و بهینه و مدیریت کنترل آفات و بیماری‌ها ممکن می‌­گردد.

منابع:

• عزیز صمدی. 1393. هرس درختان سیب. سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان شرقی، مدیریت هماهنگی ترویج کشاورزی، اداره رسانه­‌های آموزشی.
• علی اسماعیل‌­پور. 1399. هرس باردهی درختان پسته. مؤسسه تحقیقات علوم باغبانی، پژوهشکده پسته.
• محمودرضا نوری. 1384. تربیت و هرس درختان سردسیری و خشک. حوزه ترویج و نظام بهره‌­برداری مازندران.