4849
شکل هرس و نکات مهم هرس در درختان میوه هسته دار
هرس و تغذیه عواملی مهم در رسیدن درختان هسته دار به سن بلوغ و باردهی می‌باشند که در صورت عدم تعادل هر کدام اثر نامطلوبی روی باردهی باغ خواهد گذاشت.
درختان هسته‌دار به شکل وسیعی در سطح باغات کشور کشت و پرورش داده می‌شوند. هرس از جمله عملیاتی است که در کمیت و کیفیت محصولات هسته‌دار نقش اساسی ایفا می‌نماید که این کار در دو فصل مختلف (هرس خشک و هرس سبز) انجام می‌گیرد.
در سه سال اول کاشت هرس فرم و اسکلت‌بندی درختان انجام می‌گیرد و بعد از آن هرس باردهی و تولید شاخه‌های بارده روی درختان انجام می‌گیرد. هرس به منظور جوانسازی نیز روی درختان انجام می‌گیرد، این نوع هرس در شرایطی که به هر دلیل درختان از تولید اقتصادی افتاده باشند صورت می‌گیرد که با حذف تدریجی شاخه‌های اصلی نسبت به تجدید تاج درخت و جوان کردن آن اقدام می‌گردد.
شناخت شاخه‌های بارده در درختان هسته‌دار برای انجام صحیح هرس لازم و ضروری می‌باشد. هرس و تغذیه عواملی مهم در رسیدن درختان هسته‌دار به سن بلوغ و باردهی می‌باشند که در صورت عدم تعادل هر کدام اثر نامطلوبی روی باردهی باغ خواهد گذاشت.
هرس درختان هلو و شلیل
هرس تربیت (فرمی) درختان هلو و شلیل
در هرس فرمی هلو و شلیل، بعد از کاشت نهال پیوندی در محل اصلی، اگر نهال دارای انشعاب و شاخه فرعی نبود، آن را از بالای ۵۰ تا 60 سانتیمتر سرزنی کرده و در سال دوم از شاخه‌های رشد کرده ۴-۳ شاخه در جهات مختلف و با زاویه ۴۵ درجه نگهداری و بقیه را حذف و دو سوم شاخه‌های باقیمانده را سرزنی می‌کنند و از سال سوم، با توجه به قدرت رشد نهال، هرس فرم همراه با هرس باردهی انجام می‌گیرد.
هرس باردهی درختان هلو و شلیل
درختان هلو و شلیل را در مناطقی که خطر سرمازدگی وجود ندارد می‌توان در زمستان هرس نمود، ولی در صورت وجود خطر سرمازدگی در زمستان، بهتر است که در اوایل بهار هرس انجام گیرد.
درختان هلو و شلیل معمولاً به روش جامی تربیت می‌شوند. در درخت هلو و شلیل جوانه‌های گل روی شاخه‌های یکساله به وجود می‌آیند، از اینرو می‌بایست درختان هر ساله وادار به رشد شوند. این حالت بر عکس درخت سیب و درختان مشابهی که جوانه‌های گل آنها روی شاخه‌های چند ساله به وجود می‌آید، می‌باشد که نیازی به رشد سالانه برای ایجاد محل جوانه گل ندارند.
لذا درختان هلو و شلیل همه ساله باید هرس شدید شوند تا شاخه‌های جدید یکساله جهت تولید جوانه‌های گل به وجود آید.
در هرس این درختان رعایت نکات زیر ضروری می‌باشد.
- شاخه چوبی که دارای تعدادی جوانه چوب می‌باشد برای اینکه تبدیل به شاخه بارده گردد لازم است از بالای دو جوانه پائینی شاخه را قطع نمائیم.
- شاخه مرکب، شاخه‌ای است که هم دارای جوانه‌های چوب و هم دارای جوانه‌های گل می‌باشد. در این شاخه‌ها دو جوانه چوب پائینی را برای تشکیل شاخه‌های جایگزین و ۱۰- ۸ عدد جوانه گل را نگهداری و بقیه را حذف می‌نمائیم.
- به شاخه‌های ضعیف که شيفون نامیده می‌شوند، دست نزده و جهت تولید شیفون‌های جدید و میوه نگهداری می‌شوند.
- گل‌های مجتمع که معمولاً روی یک شاخه کوچک ظاهر می‌شود، هرس نشده و برای تولید میوه و اندام بارده جدید نگهداری می‌شوند.
- کورسونی که دو شاخه روی آن سوار است. یکی از شاخه‌ها را از روی دو جوانه پائینی برای تشکیل شاخه جانشین حذف و روی شاخه دیگر ۱۰-۸ عدد جوانه گل جهت تولید میوه نگهداری و بقیه شاخه را حذف می‌نمائیم.
- در حالتی که در روی شاخه‌ای چند شیفون وجود داشته باشد، یکی از شیفون‌ها را از بالای دو جوانه پائینی جهت تشکیل شاخه جانشین هرس و بقیه شیفون‌ها را برای تولید میوه نگهداری می‌کنیم.
- نرک بیشتر روی درختان مسن و یا در درختانی که هرس غلط انجام گرفته به وجود می‌آید و از این شاخه تعداد ۴-۳ جوانه پائین نگهداری و بقیه حذف می‌گردد.
- اگر شاخه‌ای دارای دو شاخه فرعی و یک جوانه مجتمع گل باشد، شاخه مسنتر را حذف و شاخه جوانتر را از بالای دو جوانه پائین هرس نموده و مجتمع گل را جهت باردهی نگهداری می‌کنیم.
- شاخه‌ای که دارای یک شیفون و یک شاخه چوب می‌باشد، شیفون را نگهداری و شاخه چوب را از بالای شيفون حذف می‌نمائیم.
- در پاره‌ای از حالات روی شاخه‌ای دو دسته مجتمع گل مجاور هم قرار می‌گیرند، برای باردهی و داشتن محصول مرغوب بهتر است یکی از آنها را حذف نمائیم.
همانطور که گفته شد در هلو میوه روی شاخه‌های جانبی یکساله تشکیل می‌شود و انگیزش جوانه‌های گل روی شاخه سال جاری است، لذا هرس باردهی در هلو سبب افزایش تشکیل جوانه‌های گل می‌شود.
از نظر وضعیت استقرار جوانه‌ها روی شاخه، معمولاً در درختان هلو جوانه‌ها به شکل سه جوانه در کنار هم ظاهر می‌شوند که دو تای کناری جوانه گل و وسطی جوانه برگ است.
درختان هلو نسبت به سایر درختان میوه برای رشد و نمو به نور بیشتری نیاز دارند. رشد درختان هلو جانبی است و غالبیت انتهایی در آنها نسبت به گیلاس، سیب و گلابی کمتر است.
درختان هلو که در مدارهای بالاتر (مناطق سردتر) کشت می‌شوند، بسیار حساس به شانکر و قارچ‌های عامل پوسیدگی هستند. از آنجایی که هرس می‌تواند عامل ایجاد شانکر در درختان باشد، زمان و روش هرس از اهمیت زیادی برخوردار است.
زمان هرس در هلو بر سرمازدگی زمستانه و کوتاهی عمر درختان هلو نیز مؤثر است. درختانی که در ماه‌های مهر، آبان، آذر و دی هرس می‌شوند، نسبت به درختانی که دیرتر هرس می‌شوند، به کوتاهی عمر حساس‌ترند.
اگر هرس خیلی زود و در اواخر پاییز و اوایل زمستان صورت گیرد، ریسک آسیب زمستانه افزایش پیدا می‌کند. هیچ گاه نباید هلو و شلیل را در پاییز هرس کرد. بهترین زمان هرس هلو درست قبل از بیدار شدن و تورم جوانه است. به منظور انجام هرس هلو شناسایی شاخه‌های آن الزامی است.
شاخه‌های یکساله شاخه‌هایی قوی به طول 50 تا 100 سانتیمتر هستند که در طول محور خود دارای جوانه گل بوده و به یک جوانه رویشی منتهی می‌شوند. این شاخه‌ها از اهمیت زیادی برخوردارند، زیرا اندازه میوه با قدرت و تعداد شاخه یکساله ارتباط مستقیم دارد.
این شاخه‌ها به پنج ناحیه تقسیم می‌شود. شناخت این نواحی برای هرس هلو ضروری است. در شاخه‌های 40 تا 60 سانتیمتری به ترتیب از پایین به بالا نواحی زیر تحتانی، تحتانی، مرکزی، زیرانتهایی و انتهایی وجود دارد. در بین نواحی ذکر شده ناحیه تحتانی دارای جوانه‌های سهتایی با ارزش است.
ناحیه زیر تحتانی فقط جوانه‌های رویشی دارد. شاخه‌هایی که طول کمتر از 30 سانتیمتر داشته باشند، ناحیه تحتانی را نداشته و یا این ناحیه در آنها خیلی کوتاه است، بنابراین در هلو هدف از هرس کردن تولید شاخه‌هایی به طول 40 تا 60 سانتیمتر است که در آنها ناحیه تحتانی و مرکزی وجود دارد.
بر اساس مطالب ذکر شده در هلو نیز تنک شاخه در مقایسه با سرزنی توصیه می‌شود. تنک شاخه باید طوری باشد که شاخه‌های 40 تا 60 سانتیمتر به بالا حفظ شوند. به طور کلی 70 درصد شاخه‌های هلو هرس می‌شود تا نیاز به تنک میوه کمتر باشد.
هرس تابستانه در هلو متداول است. انجام هرس در ابتدای فصل تابستان تأثیر پاکوتاه‌کنندگی روی درخت دارد. این هرس رشد رویشی را کاهش داده و از توسعه شاخساره جلوگیری می‌کند.
هرس در میانه تابستان روی تحریک رشد رویشی بی تأثیر و یا کم تأثیر است. هرس تابستانه نیز باید تا اواخر شهریور یا اوایل مهر خاتمه یابد. با استفاده از هرس تابستانه صحیح و به موقع می‌توان تا حدودی از تشکیل شانکر و زوال درختان جلوگیری کرد.
هرس زردآلو
هرس زردآلو تقریباً مشابه درخت هلو می‌باشد و هرس آن به هرس فرم و باردهی تقسیم می‌گردد. درختان زردآلو اکثراً به صورت فرم جامی بدون محور تربیت می‌گردند و کیفیت انجام آن شبیه فرم درخت هلو می‌باشد.
هدف از هرس باردهی ایجاد تعادل بین ریشه و قسمت هوایی درخت و همچنین تولید شاخه‌های جدید می‌باشد که بتوانند جانشین شاخه‌هایی که باروری آنها محدود و یا متوقف شده است، گردند.
در درختان جوان عمل هرس سبک ولی در درختان مسنتر کمی شدید می‌شود. بطور کلی شاخه‌های درختان زردآلو و نحوه هرس آنها شباهت زیادی به هلو دارد.
هرس گیلاس
بطور کلی درختان گیلاس و آلبالو را به انواع و اشکال مختلف گرد (جامی) و پهن پرورش می‌دهند. درختان گیلاس را از نظر فرم شبیه به سیب هرس می‌کنند و عملیات سربرداری از ۸۰-۶۰ سانتیمتری سطح خاک انجام می‌گیرد.
بطور کلی شاخه‌های اصلی را بر حسب فرم بین ۴-۳ شاخه در نظر می‌گیرند. بنابراین هرس اولیه گیلاس و تربیت نهال به نحوی است که شاخه‌های اصلی از نقاط مختلف تنه با فواصل حدود ۳۰ سانتیمتر و در جهات مختلف از یکدیگر قرار بگیرند.
از آنجایی‌که شاخه‌های گیلاس دارای شکنندگی زیاد می‌باشند، لازم است هنگام شکل‌دهی و فرم‌دهی شاخه‌های اصلی زوایای واقعی (۴۵ درجه) خود را یافته و از بسته بودن زاویه آنها جلوگیری شود.
در گیلاس بیشتر جوانه‌های گل به صورت مجتمع بر روی شاخه‌های دو ساله قرار دارند و در حد فاصل بین شاخه‌های دو ساله و یکساله، مقدار کمی گل‌های منفرد تشکیل می‌شود. اصولاً میوه گیلاس روی زائده‌های بارده کوتاه (کورسون) تشکیل می‌گردد.
برخی نکات مهم در هرس باردهی گیلاس
- شاخه‌های چوبی که حامل تعدادی جوانه برگ می‌باشد، بر حسب شدت و قدرت رشد آنها، ۵-۳ جوانه از پائین آنها نگهداشته و بقیه را حذف می‌کنیم.
- شاخه‌های نرک که شاخه‌های چوبی بسیار قوی می‌باشند باید حذف گردند، مگر اینکه به منظور شکل دادن بکار روند.
- شاخه‌های مرکب حامل جوانه‌های برگ و گل بوده و هرس در روی آنها از بالای ۵-۳ جوانه صورت می‌گیرد.
- برندی یا شیفون حامل جوانه‌های گل می‌باشند. حال اگر شیفون‌ها خیلی کوتاه باشند، آنها را حفظ می‌نماییم ولی اگر طویل باشند، جوانه انتهایی که جوانه چوب می‌باشد را قطع می‌کنیم. در حالتی که شیفون‌ها مسن شده و باردهی آنها کاهش یابد، حذف می‌گردند.
- گل‌های مجتمع که از توده گل‌ها تشکیل شده و بهترین اندام باردهی در گیلاس می‌باشند را به هیچ‌وجه نباید دستکاری نمود.
در گیلاس غالبیت انتهایی زیاد است. در زمان تربیت گیلاس غالبیت انتهایی به قدری زیاد است که ممکن است محور مرکزی به طول یک متر هیچگونه شاخه جانبی نداشته باشد.
برای انجام تربیت صحیح درخت و تحریک تشکیل شاخه‌های جانبی باید هرس جوانه‌برداری (Debudding) انجام شود. به این منظور در اردیبهشت ماه زمانی که جوانه‌ها متورم شدند، سه تا چهار جوانه بالایی را در محور مرکزی نگه داشته و بقیه حذف می‌شوند.
حذف جوانه‌ها منجر به رشد جوانه‌های باقی مانده شده و به این ترتیب شاخه مرکزی دارای تعدادی جوانه جانبی خواهد شد. حال می‌توان در بین شاخه‌های جانبی ایجاد شده، اسکلت اصلی درخت را انتخاب کرد.
در زمان تربیت درخت باید دقت نمود شاخه‌هایی که برای تشکیل اسکلت اصلی درخت انتخاب می‌شوند، دارای زاویه بسته نباشند. برای باز کردن شاخه‌های با زاویه بسته از هرس قطاعی دوبل استفاده می‌شود.
به این منظور در اردیبهشت ماه یک سوم شاخه با زاویه بسته را از محل جوانه‌ای که رو به بیرون است، قطع می‌کنند. اردیبهشت سال بعد جوانه انتهایی، شاخه‌ای رو به بیرون تولید می‌کند.
این شاخه جدید نیز در سال بعد از بالای جوانه رو به بیرون حذف می‌شود. این عمل سه سال تکرار می‌شود و منجر به باز شدن زاویه شاخه می‌گردد. لازم به ذکر است هرس جوانه‌برداری و هرس قطاعی دوبل در سال دوم رشد نهال و به منظور انجام تربیت صحیح انجام می‌شود.
شاخه‌بندی و رشد طبیعی درخت گیلاس طوری است که به صورت تاج باز رشد می‌کند و اکثر شاخ و برگ درخت در معرض نور خورشید قرار دارند، بنابراین پس از رسیدن به باروری نیاز چندانی به شاخه‌بری و هرس شدید مثل هلو و حتی در حد سیب و گلابی نیز ندارند.
تنها کافی است هر چند سال یکبار سرشاخه‌های طویل از کنار شاخه‌ای ضعیف کوتاه شوند تا از بلند شدن بیش از حد شاخه جلوگیری شود. شاخه‌های بلند عملیات برداشت و سمپاشی را با مشکل مواجه می‌کنند.
درختان با این شاخه‌های بلند در برابر بادهای شدید نیز آسیب‌پذیری بیشتری خواهند داشت.
هرس برای باز کردن زاویه شاخه در گیلاس (هرس قطاعی دوبل)
هرس آلبالو
در درختان آلبالو چوب‌های یکساله حامل جوانه‌های گل بوده و بیشترین محصول روی آنها تشکیل می‌گردد. عادت رشد آلبالو به شکلی است که شاخه‌های افقی زیادی تولید می‌کند، بنابراین شاخه‌های افقی حفظ شده و شاخه‌هایی که رشد عمودی دارند، تنک می‌شوند.
درختان آلبالو مانند گیلاس مشکل رشد زیاد را ندارد. به دلیل اینکه پایه آلبالو پاجوش و ریشه جوش زیادی تولید می‌کند باید نسبت به حذف آنها اقدام نمود.
درختان مسنتری که کمبار شده‌اند را می‌توان با هرس متعادل وادار به تولید شاخه‌های فرعی باردار نمود، اما باید دقت شود که هرس شدید نباشد. به طور کلی به منظور جوانسازی درختان مسن و باغ‌های قدیمی درختان میوه می‌توان شاخه‌های قطور را از کنار ناخنک قطع کرد.
ناخنک در واقع جوانه خفته‌ای است که پس از قطع شاخه قطور بیدار شده و شاخه جوان تولید می‌کند. در موقع هرس شاخه‌های قطور و سنگین، برش باید در سه مرحله صورت گیرد تا از شکسته شدن شاخه بر اثر سنگینی آن در زمان برش جلوگیری گردد.
نحوه برش سه مرحله‌ای شاخه‌های نیمه قطور و قطور
هرس آلو
اکثر درختان آلو و گوجه به شکل جامی توخالی تربیت می‌شوند و تقریباً مشابه هلو، هرس می‌شوند و تعداد شاخه‌های اصلی را ۵-۳ شاخه در نظر می‌گیرند. معمولاً در ایران درختان آلو و گوجه را هرس نمی‌کنند و فقط به حذف شاخه‌های اضافی در میان تاج و شاخه‌های خشکیده اکتفا می‌نمایند.
با توجه به اینکه باردهی درختان آلو و گوجه روی شاخه‌های یکساله و سیخک‌ها انجام می‌گیرد، اصولاً هرس باردهی روی این درختان به منظور تولید شاخه‌های یکساله و شاخه‌های حامل گل‌های مجتمع صورت می‌گیرد.
بنابراین هرس درختان آلو و گوجه در مقایسه با زردآلو و هلو بسیار سبک‌تر است.
به طور کلی آلوها به دو دسته آلوهای ژاپنی و اروپایی تقسیم می‌شوند. آلوهای ژاپنی نیاز سرمایی کمتری داشته و لذا زودگل‌تر از آلوهای اروپایی بوده و سرمای دیررس بهاره به آنها آسیب می‌زند.
همچنین پوست خشن‌تر، تعداد گل بیشتر و مقاومت بیشتر به بیماری‌ها از مشخصه‌های آلوی ژاپنی است. درختان آلوی ژاپنی رشد بیشتری نسبت به آلوی اروپایی دارند و سنگین‌تر از آلوهای اروپایی هرس می‌شوند.
میوه آلوی ژاپنی بزرگتر بوده و شاخه‌های آن نیز شکننده‌تر است. ارقام پربار آلو مانند آلوهای ژاپنی بیشتر هرس می‌شوند تا میوه‌های باقیمانده درشت‌تر و مرغوب‌تر شوند. آلوهای خشک کردنی به هرس و تنک کمتری نیاز دارند.
اگر درختان پس از چند سال باردهی کمبار شدند و رشد انتهایی آن ها کمتر از 20 سانتیمتر شد، بهتر است هرس شدیدتری روی آنها اعمال شود. به‌طورکلی وجود شاخه‌های باریک و کوتاه علامت ضعف درخت و رشد بیش از 75 سانتیمتر شاخه‌ها، علامت زیادی ازت بوده و منجر به کمباری خواهد شد.
منابع
- مریم تاتاری، محمود رهنما. 1395. تربیت و هرس درختان میوه. سازمان جهاد کشاورزی استان اصفهان، مدیریت هماهنگی ترویج کشاورزی.
- مختار صمدی، یداله محمدزاده. 1389. هرس درختان هسته‌دار. سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، مدیریت ترویج سازمان جهاد کشاورزی استان آذربایجان غربی.
- محمودرضا نوری. 1384. تربیت و هرس درختان سردسیری و خشک. حوزه ترویج و نظام بهره‌برداری مازندران.