بیماری گموز پسته و روش های کنترل و مبارزه با آن

یکی از مهم‌­ترین بیماری‌­های پسته در ایران، پوسیدگی فیتوفتورایی طوقه و ریشه است که به آن شیره سیاه، انگومک یا گموز پسته گفته می‌­شود. علائم بیماری گموز متنوع بوده و به صورت کاهش پوشش برگی و زردی برگ‌­ها، ترشح صمغ تیره در ناحیه طوقه، عدم خزان برگ‌­ها در فصول پاییز و زمستان و در نهایت سبزخشک شدن کل درخت می‌باشد.

این بیماری به طوقه درخت حمله کرده و باعث پوسیدگی و جدا شدن پوست از چوب شده و در حد فاصل این دو قسمت صمغ یا شیره­ای به وجود می‌­آید و به همین علت به آن انگومک می­‌گویند.

با توجه به اینکه معمولاً تعداد کمی از درختان در هر باغ به این بیماری مبتلا می‌­شوند، لذا باید مدیریت بیماری بر اساس محافظت درختان سالم در برابر آلودگی به بیماری استوار باشد. مهم‌­ترین نشانه این بیماری این است که هم زمان با گرم شدن هوا، در مدت کوتاهی بخشی یا همه قسمت­‌های هوایی درختان مبتلا به این بیماری، سبزخشک می‌­شوند.

با کنار زدن خاک اطراف طوقه، خروج شیره‌سیاه رنگ و بدبو قابل مشاهده است که نشانه پیشرفت این بیماری است. هر چه رطوبت خاک زیادتر باشد فعالیت عامل بیماری بیشتر شده و موجب بیماری روی درخت می­‌گردد. در شرایط گرم و خشک تابستان، بیماری کمتر شیوع می‌­یابد.

                                           

عامل بیماری گموز پسته

بیماری گموز پسته توسط چندین گونه شبه­‌قارچ فیتوفتورا (Phytophthora) ایجاد می‌­شود که همگی در خاک زندگی می‌­کنند. عامل بیماری می‌­تواند با نهال یا خاک آلوده به باغ سالم وارد شود.

این شبه قارچ­‌ها بیشتر به صورت میسلیوم در بافت‌­های آلوده ریشه و بعضاً به شکل کلامیدوسپور و یا اسپور روی طوقه و ریشه بافت­‌های آلوده و همچنین در خاک، زمستان‌گذرانی می­‌کنند. اسپور می­‌تواند مدت زمان مدیدی در خاک زنده بماند. در واقع زمانی که خاک مرطوب می‌­شود، با تندش اسپور و یا کلامیدوسپور و تولید اسپورانژیوم و رها شدن زئوسپورها، میسلیوم­‌های جدیدی به وجود می­‌آید.

دوره­‌های طولانی اشباع خاک موجب بالا رفتن خطر آلودگی می­‌شود. درختان معمولاً در طول بهار و تابستان حساس‌­تر هستند و در فصل زمستان و یا دوره خواب حساسیت کمتری دارند.

الگوی خشکیدگی درختان، میزان خسارت بیماری و چگونگی گسترش آن در باغ‌­های آلوده متفاوت بوده و تا حد زیادی به مدیریت باغ در طول سال از جمله عملیات خاک‌ورزی، خصوصیات فیزیکی خاک (نفوذپذیری)، نحوه آبیاری و کنترل بیماری ارتباط دارد.

انتقال غیرفعال عامل بیماری در یک باغ با عملیات خاک‌ورزی نادرست، آب آبیاری، تماس ریشه‌­ها با یکدیگر (به علت عدم رعایت فاصله کاشت)، ریختن خاک اطراف درختان آلوده در بین ردیف‌­ها، انتقال خاک آلوده به باغ و آلوده بودن ادوات و وسایل کشاورزی صورت می‌­­­گیرد. رطوبت در پوسیدگی طوقه و ریشه درختان پسته و چرخه زندگی عامل بیماری در باغ نقش اساسی دارد. دامنه دمایی بهینه برای رشد رویشی میسلیوم بیمارگر بسته به گونه، ۳۰-۲۰ درجه سانتیگراد است.

چرخه زندگی عامل بیماری پوسیدگی فیتوفتورایی طوقه و ریشه (گموز) درختان

علائم بیماری گموز پسته

در فصول مختلف سال در باغ‌­ها، علائم بیماری گموز به شکل‌­های مختلفی دیده می‌­شود که به شرح زیر است:

علائم بیماری در فصل  بهار:

 در اوایل فصل بهار ممکن است علائم سوختگی سرشاخه­‌ها، زوال سریع و مرگ درخت مشاهده شود. با کامل شدن رشد رویشی گیاه، فعالیت بیمارگر به صورت کلروز (زردی) و نکروز (مرگ بافت) ظاهر می‌­شود که از انتهای برگ شروع شده و به تمام نقاط انتشار پیدا می‌­کند و به تدریج تمام برگ را فرا گرفته و باعث ریزش آن می‌­شود.

پژمردگی ناگهانی و بدون هرگونه علائم ظاهری قبلی در اندام‌­های هوایی، به صورت سبزخشکی درختان و ریزش برگ‌­ها نیز ممکن است مشاهده شود. بررسی ناحیه طوقه و ریشه نشان می‌دهد در غالب موارد پوسیدگی طوقه و ریشه مشهود بوده و آلودگی­‌ها از طوقه یا ریشه شروع می­‌شوند.

علائم بیماری در فصل تابستان:

کاشت پایه حساس در باغ‌­های با بافت خاک همگن تا عمق 1/5 متری باعث بروز علائم سبزخشکی درختان در تابستان می‌­شود. در باغ­‌هایی که بافت خاک اطراف طوقه از نوع خیلی سنگین و در زیر آن یک لایه شنی قرار داشته باشد و پایه‌­های مقاوم به بیماری کشت شوند، علائم بیماری بیشتر به صورت کاهش پوشش برگی، خشکیدگی سرشاخه، کم شدن میزان محصول، تغییر شکل برگ و مرگ تدریجی درخت، مشاهده می­‌شود.

در مواردی ممکن است این نشانه­‌ها با علائم پوسیدگی طوقه هم‌­پوشانی داشته باشد، مخصوصاً زمانی که ریشه‌­های اصلی آلوده باشند. محدوده آلودگی طوقه و ریشه معمولاً با برداشتن پوست بافت آلوده مشخص می­‌شود. در محل طوقه و روی تنه در ارتفاع 20 تا 30 سانتی­متری از سطح خاک ترشح صمغ به صورت قطرات ریز و درشت در سطح یا در شکاف­‌های پوست درختان ظاهر می­‌شود.

چنانچه پوست قسمت آلوده برداشته شود، صمغ شیری رنگ به بیرون تراوش می‌­کند که پس از گذشت مدت کوتاهی به رنگ خاکستری تا سیاه تغییر رنگ پیدا می­‌کند. رنگ بافت آلوده در ناحیه طوقه از قهوه‌­ای تا سیاه و در بافت ریشه به‌­صورت قهوه­‌ای روشن تا تیره دیده می­‌شود.

سرعت مرگ درختان آلوده بستگی به سن آن‌ها دارد. درختان جوان دارای آلودگی شدید، سریعاً خشک می­‌شوند، در حالی­که درختان مسن آلوده، ابتدا کاهش پوشش برگی و خشکیدگی سرشاخه­‌ها را نشان داده و به تدریج بعد از یک تا سه سال از بین می‌­روند. وجود لایه سخت‌ زیرین و عملیات خاکورزی نامناسب و نادرست باعث تشدید بیماری و گسترش آن می­‌شود.

علائم بیماری در فصل‌­های پاییز و زمستان:

در دو فصل پاییز و زمستان نیز نشانه بیماری به­‌صورت باقی ماندن برگ­ درختان آلوده و عدم خزان دیده می‌­شود. الگوی خشکیدگی درختان، میزان خسارت بیماری و چگونگی گسترش آن در باغ­‌های آلوده متفاوت بوده و تا حد زیادی به مدیریت باغ در طول سال از جمله عملیات خاک­ورزی، خصوصیات فیزیکی خاک (نفوذپذیری)، نحوه آبیاری و کنترل بیماری ارتباط دارد. 

عوامل مؤثر در گسترش بیماری گموز پسته

خصوصیات فیزیکی خاک

بافت و ساختمان خاک و چگونگی قرارگرفتن لایه­‌های خاک در یک باغ آلوده، شدت و خسارت بیماری را تحت تأثیر قرار می­‌دهد. باغ‌­هایی که دارای بافت خاک رسی هستند و یا میزان رس خاک توأم با عمق خاک افزایش می‌­یابد، باعث افزایش ظرفیت نگهداری آب در خاک، افزایش خفگی ریشه­‌ها و حساس شدن ریشه‌­ها به آلودگی می‌­شود.

در چنین باغ‌­هایی معمولاً نشانه­‌های پوسیدگی ریشه به صورت ضعف عمومی درخت و کاهش شاخ و برگ، خشکیدگی سرشاخه، کم شدن میزان محصول، تغییر شکل برگ و مرگ تدریجی درخت مشاهده می‌­شود.

در صورت وجود یک لایه سنگین روی سطح خاک (عمق صفر تا 40 سانتی­متری) و همچنین در مواردی که درختان به صورت عمقی کاشته شده باشند، پوسیدگی طوقه بیشتر شایع است. وجود لایه سخت زیرین که در هنگام احداث باغ شکسته نشده باشد نیز باعث تشدید بیماری می­‌شود.

در باغ­‌هایی که طوقه درختان در زیر سطح خاک قرار دارد و یا دارای لایه سخت زیرین است، حفر یک کانال به عرض 70 تا 100 سانتی­متر و عمق 1 تا 2 متر در فاصله بین ردیف‌ها، انتقال خاک به خارج از باغ و پرکردن کانال حفر شده با خاک بدون آلودگی و دارای بافت سبک به نحوی که شیب ردیف­‌ها به سمت مرکز ردیف باشد، باعث کاهش خسارت بیماری می­‌شود.

شوری

ریشه­‌های پایه بادامی، در اثر تنش‌­های شوری کمتر از رقم فندقی مورد حمله قرار می­‌گیرد.

 دما و رطوبت خاک

دو گونه P. drechsleri و P. pistaciae بیشترین فراوانی را در مناطق مختلف پسته­‌کاری به خود اختصاص داده‌­اند. تفاوت در فراوانی گونه‌­های مختلف را می­‌توان در ارتباط با دمای خاک، هوا و قدرت سازگاری آن‌ها با محیط دانست.

روش­‌های مدیریت بیماری گموز پسته

استفاده از پایه‌­های مقاوم

در اغلب مناطق پسته‌­کاری ایران از ارقام مختلف پسته اهلی (Pistacia vera) با تنوع ژنتیکی زیاد به­‌عنوان پایه استفاده می‌­شود، ولی اغلب آن‌ها به گموز حساس هستند. تحقیقات انجام شده در خصوص مقاومت پایه‌­های اهلی پسته به بیماری نشان داده که طوقه و ریشه دو پایه قزوینی و بادامی ریز زرند از مقاومت بالایی نسبت به گونه‌های فیتوفتورا برخوردار است.

بقیه پایه­‌ها سطوح مختلف حساسیت را نسبت به عوامل بیماری گموز نشان می‌­دهند و رقم سرخس از سایر پایه­‌ها حساس‌­تر است. بنه یا پسته وحشی نسبت به بیماری (تمامی گونه­‌های فیتوفتورا) مقاوم است. استفاده از پایه‌­های وحشی پسته مانند بنه کوهی قابل توصیه است.

مدیریت آبیاری

یکی از مهم‌­ترین پارامترهای مؤثر در کاهش آلودگی پوسیدگی طوقه و ریشه پسته (مخصوصاً پوسیدگی طوقه) مدیریت آبیاری است. به طور کلی استفاده از سیستم‌­های تحت فشار آبیاری به لحاظ کاهش میزان آب مصرفی نسبت به آبیاری غرقابی، کاهش زمان تماس طوقه و ریشه با آب و عدم اشباع خاک به مدت طولانی، برتری دارند.

تأثیر نوع آبیاری در کاهش شدت آلودگی در باغ‌­ها با پوسیدگی طوقه مشهودتر و در بسیاری از موارد باعث متوقف شدن مرگ و میر درختان می­‌شود. ایجاد بند خاکی اطراف تنه درختان و یا شیب‌­دار کردن محل آبیاری (به نحوی که درختان روی پشته قرار گیرند) برای جلوگیری از تماس طوقه با آب باعث کاهش شدت بیماری در باغ و جلوگیری از آلودگی­‌های جدید می‌­شود.

در حالت شیب‌­دار کردن باید بیشترین ارتفاع آب در مرکز ردیف و یا سایه­‌انداز قرار گیرد و به سمت طوقه و ریشه‌­های اصلی ارتفاع آب کاهش یابد. در موارد خسارت شدید بیماری، کاهش میزان و دور آبیاری مخصوصاً در اوایل بهار مفید است و در این صورت باید فاکتور رشدی گیاه نیز در نظر گرفته شود. اعمال مدیریت آبیاری در باغ‌­های با شوری بالای خاک و آب، باید با احتیاط و نظر کارشناسی صورت پذیرد.

استفاده از نمک‌­های کلسیمی

نمک‌­های کلسیمی به ویژه سولفات کلسیم باعث کاهش بیماری می­‌شوند و کاربرد گچ در باغ­‌های پسته برای مهار بیماری نقش مثبتی دارد. این ماده در بسیاری از باغ‌های آلوده مورد استفاده قرار گرفته و باعث کاهش مرگ و میر در باغ‌­های آلوده شده است. مقدار گچ مورد استفاده در باغ‌­ها از 20 تا 100 تن در هکتار متغیر است.

مبارزه شیمیایی با گموز پسته

مبارزه شیمیایی با بیماری گموز به روش‌­های زیر انجام می­‌شود:

• معالجه قسمت‌­های آلوده طوقه و ریشه درختان با قارچ­کش­‌های مسی مانند مخلوط بردو (4 درصد) و اکسی کلرور مس (1 درصد) به طور معمول توسط باغداران انجام می‌­شود.
• در بعضی از موارد از آهک نیز برای ضدعفونی طوقه و ریشه استفاده می­‌شود.
• محلول‌­پاشی قارچ­کش فوزتیل آلومینیوم (با نام تجاری اِلیت) تأثیر زیادی در کاهش آلودگی به عامل بیماری دارد. اثرات پیشگیری و معالجه‌­کنندگی این قارچ­کش به صورت اثر مستقیم روی بیمارگر و فعال شدن مکانیسم­‌های دفاعی گیاه در برابر گونه­‌های فیتوفتورا است. رعایت الگو و زمان استفاده از این قارچ­کش از عامل­‌های بسیار مهم در خصوص میزان تأثیرگذاری آن بر روی بیماری است.

در محل­‌هایی از باغ با آلودگی شدید و مرگ و میر بالا که درختان بیمار و آلوده و یا خشک شده در اثر بیماری وجود دارند، لازم است تا محلول­‌پاشی درختان بیمار و همچنین درختان سالم اطراف آنها با غلظت 2/5 کیلوگرم الیت در هزار لیتر آب و به تعداد حداکثر 4 نوبت، ترجیحاً در فواصل یک تا دوهفته‌­ای، تکرار شود.

در حالی که در بقیه قسمت‌های باغ با خطر پایین که بیماری و یا وجود درختان آلوده در آن قسمت­‌ها به راحتی قابل تشخیص نیست و یا بدون آلودگی هستند، فقط به یک نوبت محلول­پاشی با دوز 2/5 در هزار یا دوز کمتر نیاز است. در سال­های بعد، در باغ­ های محلول­پاشی شده و آلوده به بیماری، فقط یک مرتبه سم‌پاشی با غلظت 2/5 در هزار کافی است. بهترین زمان سم‌پاشی مصادف با باز شدن کامل برگ­‌ها و یا توقف رشد سرشاخه­‌های جدید (سال جاری) است.

کنترل زیستی

تأثیر عوامل بیولوژیکی در کنترل بیماری پوسیدگی طوقه و ریشه پسته از اهمیت خاصی برخوردار است. جدایه­‌های ­(سویه) تریکودرما (کپک سبز) به عنوان عامل کنترل زیستی این بیماری ثابت شده است.           

منابع:

• ابراهیم بهداد. 1378. گموز پسته. واحد تولید برنامه و انتشارات فنی، مدیریت آموزش و ترویج.
• سیدرضا فانی، محمد مرادی، منصوره میرابوالفتحی. 1398. مروری بر بیماری انگومک پسته. دانش بیماری­‌شناسی گیاهی، سال هشتم، جلد 2، صفحات 30-17.
• محمد عبدالهی عزت‌­آبادی، محمد مرادی. 1399. جنبه های فنی و اقتصادی مدیریت مبارزه با بیماری گموز پسته. موسسه تحقیقات علوم باغبانی، پژوهشکده پسته.
• سیدرضا فانی، محمد مرادی، منصوره میرابوالفتحی. 1400. بیماری گموز پسته (تشخیص و مدیریت بیماری)، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، معاونت آموزش و ترویج کشاورزی، نشر آموزش کشاورزی.
• سعیده نوربخش. 1400. فهرست آفات، بیماری‌ها و علف‌های هرز مهم محصولات عمده کشاورزی آفت کش‌ها و روش‌های توصیه شده جهت کنترل آن‌ها. سازمان حفظ نباتات معاونت کنترل آفات.