1456
اصول فنی احداث باغ و مروری بر آن
رعایت اصول فنی احداث باغ یکی از ضروری ترین مباحث در باغداری است. در این مقاله به بررسی کامل این اصول خواهیم پرداخت.
باغداری به عنوان سرمایهگذاری بلندمدت، نیازمند انتخاب بهترین الگوها و روشهاست. همچنین مستلزم شناخت دقیق از شرایط آب و هوایی و خاکی مورد نیاز درختان است تا از موارد تهدید سرمایهگذاری جلوگیری شود و بستر تولید اقتصادی و با کیفیت و کمیت مطلوب فراهم شود.
برای نیل به اهداف مدنظر، رعایت نکات علمی و فنی در انتخاب اولیه محل احداث باغ و مکانیابی صحیح به عنوان شرط اصلی در جلوگیری از مشکلات آتی و اجرای دقیق دستورالعملهای فنی و رعایت روشهای نوین باغداری برای اقتصادیتر کردن تولید ضرورت دارد.
معیارهای تعیین محل مناسب برای احداث باغ
آب قابل دسترس برای آبیاری درختان
تأمین آب آبیاری کافی و باکیفیت برای احداث باغ، یکی از موارد مهم است که باید در زمان احداث باغ در نظر گرفت. پس از اطمینان یافتن از وجود منابع آب کافی برای آبیاری درختان، میتوان سایر موارد مؤثر در انتخاب محل مناسب برای احداث باغ را بررسی کرد و درباره احداث باغ در هر منطقه برنامهریزی و تصمیم گرفت.
البته، این موضوع مربوط به باغهای آبی است که در باغهای دیم مقوله متفاوت میباشد. درباره موضوع آب آبیاری برای باغها، باید به دو جنبه تأمین آب کافی و کیفیت آب توجه کرد.
الف) تأمین آب کافی:
منظور از تأمین آب کافی، برآورده کردن نیاز آبی درختان از طریق آبیاری، در مراحل بحرانی رشد آنها است تا از خسارات ناشی از تنش خشکی به درختان جلوگیری شود. رطوبت مطلوب خاک برای رشد درختان در مراحل مختلف رشد آنها متفاوت است.
دورههای خاصی از رشد و نمو گیاهان، نسبت به تنش رطوبتی خاک حساستر هستند. این دورهها با نام دورههای حساس به خشکی شناخته میشوند. اصطلاح دوره بحرانی بیشتر برای زمانی استفاده میشود که درختان بیشترین حساسیت را به کمبود آب دارند.
تأمین ناکافی آب در دورههای حساس به رطوبت، سبب کاهش برگشتناپذیر عملکرد میشود که پس از آن، تأمین آب کافی و سایر شیوههای مدیریتی در سایر مراحل رشد، در بازیابی عملکرد از دست رفته تأثیری ندارد.
مراحل فنولوژیکی حساس به تنش خشکی (دورههای بحرانی آبیاری) در درختان میوه متفاوت است. همچنین مقدار آب ضروری درختان هرگونه با توجه به نوع رقم، پایه پیوندی، سیستم تربیت، تراکم و فاصله کاشت، شرایط آب و هوایی، وضعیت خاک و سن درختان در هر منطقه متفاوت است.
ب) کیفیت آب آبیاری:
کیفیت آب با ویژگیهای بیولوژیکی، فیزیکی و شیمیایی مشخص میشود که عبارتند از:
شوری یا غلظت کل نمکها، قلیایی بودن یا غلظت سدیم موجود در آب نسبت به سایر کاتیونها، ترکیبات آنیونی آب به ویژه غلظت بیکربنات و کربنات، غلظت بور یا دیگر عناصری که ممکن است برای رشد گیاه سمی باشد.
آبهای شور (به طور طبیعی یا به سبب فعالیتهای انسانی)، آب زهکشی و آبهای بازیافتی کیفیت پایینی برای آبیاری باغها دارند. خطرات احتمالی مربوط به استفاده از چنین آبهایی در باغداری شامل کاهش عملکرد محصول بواسطه کاهش میزان دسترسی درختان به آب (اثر اسمزی) و همچنین غلظت بیش از حد یونهای سمی در بافتهای گیاهی، تخریب خاک در اثر شور و سدیمی شدن خاک و آلودگی سفرههای آب زیرزمینی و ... میباشد.
بررسی میزان و پراکنش بارش:
بعد از تعیین مشخصات جغرافیایی، مهمترین عامل در احداث باغهای دیم، وضعیت میزان و پراکنش بارش است. پراکنش بارش بهنحوی است که اثر و نقش آن در طراحی باغهای دیم بسیار مهم و حیاتی است. پراکنش بارش تعیینکننده آرایش کشت (تراکم درخت در هکتار) است و نوع محصول را تعیین میکند. بر این اساس، تحلیل بارشهای ماههای اردیبهشت تا شهریور بسیار اهمیت دارد.
افزون بر تأمین آب آبیاری کافی و با کیفیت، سه عامل کلیدی در انتخاب محل احداث باغ شامل عوامل خاکشناسی، عوامل اقلیمی و عوامل فیزیوگرافی زمین میباشد.
1- عوامل خاکشناسی:
زدن پروفیل در چندین نقطه، بسته به مساحت کل و مساحت قطعات، جهت تعیین عمق خاک و انجام آنالیز فیزیکی و شیمیایی خاک در سه عمق 30 -0، 60 -30، 100 -60 سانتیمتری لازم است.
اطلاعاتی از قبیل شاخصهای آب و خاک (مانند EC و pH آب و خاک) و محدوده قابل تحمل توسط درختان مدنظر کاشت، حاصلخیزی و تعیین کیفیت خاک به طور دقیق از طریق آزمایشهای خاک انجام میگیرد. با ارسال نمونه خاک به آزمایشگاههای مربوطه، میتوان نسبت به تفسیر تجزیه فیزیکی و شیمیایی آنها اقدام نمود.
عوامل مرتبط با خاک بسیاری از عناصر غذایی و آب درختان را تأمین میکند. میزان تحمل درختان به انواع خاکها متفاوت است و برای رشد بهینه گونههای مختلف درختان میوه، وجود شرایط ویژهای از نظر وضعیت فیزیکی و شیمیایی خاک برای هر گونه لازم است.
شرایط کلی الزامی که خاک باید برای استقرار درخت داشته باشد عبارت است از بافت مناسب، زهکشی مناسب و عمق کافی خاک.
بافت خاک:
بافت خاک نشاندهنده ترکیبات معدنی خاک است. بافت خاک را میتوان ویژگی ثابت خاک در نظر گرفت و همچون راهنمای مفیدی برای اطلاع از قابلیت خاکها به کار برد. خاکهایی با بافت ریز (خاکهای رسی، لومی، سیلتی و شنهای ریز)، ظرفیت خوبی برای نگهداری آب دارند، درحالیکه ظرفیت نگهداری آب در خاکهای با بافت درشت، پایین است.
زهکشی خاکهای با بافت درشت مناسبتر از خاکهای با بافت ریز میباشد. خاکهای رسی قابلیت زیادی در نگهداری عناصر معدنی برای تغذیه گیاهان دارند، درحالیکه مواد غذایی در خاکهای شنی، به راحتی شسته شده و از دسترس ریشه خارج میشوند. نیروی لازم برای شخم خاک رسی بسیار بیشتر از نیروی لازم برای شخم خاک شنی میباشد.
زهکشی:
زمانی که آب اضافی به صورت ثقلی منافذ خاک را ترک میکند، هوا جایگزین آن میشود و موجب ورود هوای تازه به ناحیه ریشه میشود. یک روز پس از اشباع شدن خاک باغ، باید دستکم 10 درصد از خلل و فرج خاک در عمق 50 سانتیمتری بخش بالایی آن، مملو از هوا باشد.
برخی از خاکها بهویژه خاکهای شنی و سبک، به طور طبیعی زهکشی بالایی دارند. ویژگی تحتالارض برخی از خاکها بهگونهای است که در برابر آب نفوذناپذیر بوده یا نفوذپذیری بسیار پایینی دارند.
در چنین مواردی، لازم است زهکشی مصنوعی انجام شود. خاکهای با زهکشی خوب، در بخش 90 سانتیمتری خاک بهجز مواقع پس از بارندگی شدید، به ندرت اشباع میشوند.
به طورمعمول، خاکهایی با زهکشی مناسب در اعماق 35 تا 50 سانتیمتری عمق خاک، به طور یکنواختی رنگ قهوهای یا درجهای از نارنجی متمایل به زرد را نشان میدهند. خاکهای با زهکشی ضعیف، دستکم در طول نیمی از سال، در قسمت 60 سانتیمتری بالایی خود در حالت اشباع بوده و بیشتر خاکستری رنگ هستند و نوعی از شرایط غیرهوازی خاک را نشان میدهند.
عوامل محدودکننده توسعه ریشه:
از عوامل محدودکننده توسعه ریشه لایه سخت است. لایه سخت (Hard pan) لایه متراکم و فشرده تحتالارض خاک است که مانع جریان آب و رشد ریشه به اعماق پایین خاک میشود.
درختان میوه نیازمند خاکهایی با زهکشی مناسب با عمق دست کم 90 تا 120 سانتیمتر هستند، مشروط به اینکه خاک تا این عمق لایه سخت نفوذناپذیر و محدودکنندهای برای توسعه ریشه نداشته باشد. در بعضی از اراضی، ممکن است در عمق 50 تا90 سانتیمتری خاک، لایه سخت نفوذناپذیری وجود داشته باشد.
در بسیاری از موارد، وجود این لایه مانع از زهکشی آب در فصول پاییز، زمستان و بهار و توسعه ریشه به اعماق پایینتر خاک میشود. خاکهای عمیق با لایههای زیرین شن و رس و دارای مقادیر کافی مواد هوموسی و با pH حدود 7 یا کمی کمتر، برای اکثریت درختان میوه مناطق سردسیری مناسب هستند.
2- عوامل فیزیوگرافی
شیب:
شیب ملایم تا متوسط (5 تا 10 درصد) به دلیل تسریع در زهکشی هوای سرد، برای احداث باغ مناسب هستند. اراضی با شیب بیشتر از 15 درصد، به سبب مشکلات در حرکت ماشینآلات و همچنین سرعت فرسایش خاک، برای احداث باغ مناسب نیستند.
شیب زمین از طریق جهت شیب و اثر آن بر زهکشی هوایی، بر اقلیم اثر میگذارد و موجب تغییر آن میشود. زهکشی و درجه حرارت قسمتهای بالای شیب مناسبتر از قسمتهای پایین است.
طبق مطالعات به ازای هر 100 متر افزایش ارتفاع، حدود 0/3 درجه سانتیگراد کاهش دما اعلام شده است. اگر شیب زمین کمتر از 5 درصد باشد، احداث باغ بدون عملیات مقدماتی چندانی قابل اجرا است اما در شیبهای بالای 5 درصد بایستی کشت را روی خطوط تراز و گاهی تراس انجام داد.
جهت شیب:
جهت دامنه عامل موثری در موقعیت باغ است. شیب جنوبی نسبت به شیب شمالی نور آفتاب بیشتری دریافت میکنند. درحالیکه شیبهای شرقی و غربی مقدار نور آفتاب یکسانی دریافت میکنند.
شیب غربی در طول گرمترین ساعات روز (ظهر و عصر) نور آفتاب را دریافت میکند. درنتیجه، شیبهای جنوبی و غربی نسبت به شیبهای شمالی و شرقی خاک خشکتری دارند. شیب جنوبی در بهار زودتر گرم میشوند و در مقایسه با شیب شمالی، درختان زودتر گل میدهند و جوانهها زودتر میشکفند. به همین سبب، احتمال قرار گرفتن در معرض سرمای بهاره و سرمازدگی بیشتر میشود.
همچنین شیبهای جنوبی در مقایسه با شیبهای شمالی، میتواند موجب گرمتر شدن مفرط درختان میوه در روزهای آفتابی در فصل زمستان شود و درنتیجه، تحمل به سرمای انجماد در این درختان را کاهش میدهد و بر اثر سرماهای بعدی آسیب میبینند.
البته چنانچه نوسان دمایی شب و روز زیاد باشد، جدای از جهت شیب، این نوع خسارت در تنه درختان ایجاد میشود که سطح آسیب بسته به نوع درخت و رقم متفاوت خواهد بود.
در نتیجه شیبهای شرقی، شمالی و شمالشرقی نسبت به سایر شیبها ارجحیت دارند. این شیبها به سبب بالا بودن رطوبت خاکشان، برای کاشت درختان مناسبتر هستند، اما درصورت وجود عوامل دیگری ازجمله وجود شیبهای تند و صخره روبهروی شیبها، استفاده از جهت دیگر شیب اجباری خواهد بود.
زهکشی هوای سرد:
هوای سرد تمایل به حرکت به طرف پایین دارد زیرا هوای سرد متراکمتر و ازاینرو، سنگینتر از هوای گرم است و در پایین شیب و داخل درهها جمع میشود. با تجمع هوای سرد در یک منطقه، بستههای سرما تشکیل میشوند. در چنین مناطقی، احتمال سرمازدگی گیاهان نسبت به اراضی همجوار بیشتر است. به همین سبب، در مناطقی که احتمال خسارت سرمازدگی به گلها و شکوفههای درختان وجود دارد، درختان میوه اراضی شیبدار در دامنه شیب و با فاصله بالاتر از عمق درهها کاشته میشوند.
3- عوامل اقلیمی
توصیه میشود اطلاعات اقلیمی منطقه از نزدیکترین ایستگاه هواشناسی تهیه شود.
این اطلاعات شامل برآورد میانگین بلند مدت نزولات سالانه (30 ساله)، میانگینهای توزیع ماهانه نزولات و رطوبت نسبی در طول سال، حداقل و حداکثر دمای مطلق، نیاز سرمایی، دامنه دمایی محدودکننده، دما و رطوبت مناسب محیط در زمان گردهافشانی درختان مربوطه، مشخصات جغرافیایی (عرض جغرافیایی، میزان و جهت شیب و ارتفاع از سطح دریا)، پستی و بلندی، مجاورت کوهها، منابع آبی مثل رودخانهها و دریاچهها، تعداد روزهای یخبندان، آمار وقوع تگرگ و توزیع زمانی آن در شعاع 50 کیلومتری، بررسی وقوع بادهای موسمی یا فصلی، تعیین دوره زمانی غالب وزش باد، جهت و شدت باد منطقه میباشند.
نور:
درختان میوه برای رشد، باردهی مناسب و تولید محصول با کیفیت بالا نیاز به نور کافی دارند. در مناطقی که میزان نور کافی نیست کیفیت میوه و رنگ آن کاهش مییابد.
درجه حرارت:
درختان برای بلوغ میوه و نیز سازگاری بافتهای گیاه به سرما، پیش از فرا رسیدن سرما و یخبندانهای سخت، به حداقلی از تعداد روزهای بدون یخبندان نیاز دارند. تعداد این روزها در گونهها و حتی ارقام درون یک گونه متفاوت است.
در بسیاری از مناطق باغداری در ایران، این حداقل تعداد روز بدون یخبندان تأمین میشود، اما اصولیتر آن است که میانگین درجهحرارت فصل رشد در مناطق مختلف کشور بررسی شده و بر اساس این اطلاعات اظهارنظر شود. افزونبر وجود حداقل روزهای بدون یخبندان، برای انتخاب محل مناسب احداث باغ باید به سه نکته دیگر نیز توجه شود:
الف) وقوع سرمای بهاره و پاییزه.
ب) دمای سرد اواسط زمستان.
ج) گرمای تابستان.
الف) سرمای بهاره و پاییزه:
یکی از اهداف بررسیهای اولیه مکانیابی باغ، احداث باغ در مکانهایی است که احتمال سرمای دیررس بهاره و سرمای زودرس پاییزه کمتر باشد. سرمای دیررس بهاره موجب خسارت شدید به بسیاری از باغها میشود. سرمادهی زودرس پاییزه با توقف انباشت قند، درختان میوه را تحت تأثیر قرار میدهد. برای بیشینه کردن ذخایر کربوهیدرات در اندامهای دائمی درختان، بهتر است برگها بهطور طبیعی پیر شوند تا دچار سرمازدگی پاییزه نشوند. انتظار میرود مکانهایی با خطر کمابیش کمتر سرمای بهاره، استعداد کمتری برای بروز سرمای پاییزه داشته باشند.
نکات کاربردی:
- در مناطقی که سرمای دیررس بهاره دارند باید از کشت درختانی که زودگلده هستند مثل بادام و زردآلو جلوگیری نمود.
- در دامنه تپهها جهت جلوگیری از سرمای دیررس بهاره درختان زودگلده را در شیب شمالی و درختان دیرگلده را در شیب جنوبی کشت شوند.
- خطر سرمای دیررس بهاره در دشتها و اراضی هموار بیشتر از مناطق کوهپایهای و شیبها است.
- در مناطقی که احتمال سرمازدگی دیررس بهاره بیشتر میباشد، بهتر است باغات در شیب احداث شوند.
ب) کمترین درجه حرارتهای زمستان:
یکی از محدودیتهای عمده تولید میوه در بسیاری از مناطق سردسیر ایران، بروز خسارت به باغها بر اثر درجهحرارتهای پایین زمستان است. خسارت سرمای زمستان میتواند عامل مرگ سرشاخهها، جوانههای درختان و گاه مرگ شاخهها و تنه درختان باشد.
هوای سرد در زمستان همچون هوای سرد در بهار و اوایل پاییز در قسمتهای کمارتفاع باغ قرار میگیرد. بنابراین، بسیاری از باغهایی که بهشدت در معرض خسارت سرمای بهاره قرار دارند، از صدمات مکرر سرمای زمستان نیز رنج میبرند.
خسارت سرمای زمستان در ارتفاعات بالاتر از 650 متر از سطح دریا، ممکن است چشمگیر باشد. همچنین نوسانات درجه حرارت در اواسط زمستان، خسارت سرمای زمستان را افزایش میدهد، به ویژه زمانی که پس از هوای کم و بیش گرم پاییز و اوایل زمستان، درجه حرارت هوا کاهش شدیدی داشته باشد.
ج) بیشترین درجه حرارتهای تابستان:
گرمای زیاد میتواند کیفیت و بازارپسندی میوه باغ را کاهش دهد. محدوه مناسب برای فتوسنتز درختان معتدله و سردسیری 25 تا 30 درجه سانتیگراد و آستانه تحمل فتوسنتز حدود 38 درجه سانتیگراد است.
وضعیت اقلیمی یک باغ به ویژه از نظر درجه حرارتهای بالا، میتواند تا حد زیادی با دادههای ایستگاههای هواشناسی موجود در آن منطقه متفاوت باشد. یکی از شاخصهای عمومی نشاندهنده گرمای نسبی یک منطقه برای باغداری، درجه روزانه رشد تجمعی (GDD) بین ماههای فروردین تا مهر است.
بیشترین نرخ فتوسنتز در برگهای بسیاری از درختان میوه مناطق معتدله و سردسیری، در دمای بین 29 تا 34 درجه سانتیگراد انجام میشود. درجهحرارتهای بالا طی شبانهروز، میتواند رنگدانههای میوه، مواد معطر و مقدار اسید میوههایی مانند انگور را کاهش دهد و موجب تکامل سریع قندها شود.
بنابراین، ممکن است احداث باغ در مکانهایی که میانگین درجهحرارتهای هوا کم و بیش خنک است مزیتهایی داشته باشد.
بهطورمعمول، مناطقی با درجه حرارتهای خنکتر در طول روز، در ارتفاعات بالاتر قرار دارند و در صورتیکه سایر عوامل یکسان باشد، بهازای هر 333 متر افزایش ارتفاع از سطح دریا، درجه حرارت هوا کمابیش در حدود 1/67 درجه سانتیگراد کاهش مییابد.
برای مزایای حاصل از افزایش ارتفاع از سطح دریا حدی وجود دارد، اما باغهای واقع در ارتفاعات بالای 670 متر، در معرض بیشترین خسارت ناشی از هوای سرد زمستان قرار دارند.
کمی کردن عوامل سهگانه (خاک، فیزیوگرافی و اقلیم) برای احداث باغ
باتوجه به مطالب بیان شده، برای تعیین میزان قابلیت هر قطعه زمین برای ایجاد باغ، باید شرایط خاک، اقلیم و فیزیوگرافی آن قطعه زمین به صورت کمی ارائه و ارزشگذاری شود و سرانجام، با روشهای علمی درباره ارزش کیفی هر قطعه زمین برای ایجاد باغ تصمیمگیری شود.
به همین منظور، لازم است هر یک از عوامل سه گانه تشریحشده ازجمله خاک، اقلیم و فیزیوگرافی به اجزای کوچکتر تقسیم شوند و بر اساس نقش هر یک از این اجزا، در موفقیت احداث باغ در این اراضی ارزشگذاری شوند.
فرمهایی به همین منظور تهیه میکنند. در این فرم، برای هر یک از عوامل سهگانه 100 نمره در نظر گرفته شده است (هر عامل، عوامل فرعی دیگری دارد که نظر به نقش آنها در موفقیت احداث باغ ارزشگذاری شدهاند) که مجموع هر سه عامل اصلی 300 نمره خواهد شد.
با توجه به نمره کسب شده، هر محل بر اساس شاخص های تعریف شده و شایستگی محل برای احداث باغ در یکی از گروههای چهارگانه 1- عالی 2- خیلی خوب 3- متوسط 4- ضعیف قرار میگیرد.
سایر بررسیهای اولیه قبل از احداث باغ
ایجاد بستر کاشت:
یکی از اقدامهای مؤثر در موفقیت باغهای دیم، ایجاد بستر مناسب است. ایجاد بستری مناسب به ابعاد حداقل 1×1×1 متر ضروری است. اگر خاک زیرین مطلوبیت نداشته یا دچار محدودیت باشد، با خاک سطحی مرغوب جایگزین شود. بنابراین هیچ نیازی به کاربرد مواد سوپر جاذب یا موارد مشابه غیرطبیعی نیست و برای بهبود ظرفیت آب خاک میتوان از بقایای گیاهی، پرلیت و... استفاده کرد.
اهمیت بستر به میزانی است که از آن به عنوان مهندسی بستر تعبیر میشود. اگر اقدامات ضروری در تهیه بستر صورت نگیرد، مشکلات عدیدهای را به وجود خواهد آورد و حتی به ناکامی و زوال درختان یا حداقل غیراقتصادی شدن باغ منجرخواهد شد.
بادشکن:
در صورتی که یک منطقه بادخیز بوده و غالباً بادها دارای جهت وزش معینی باشند. قبل از احداث باغ بایستی نسبت به تعبیه بادشکن اقدام نمود. دامنههایی که پشت به باد هستند نسبت به دامنههایی که رو به باد میباشند ارجحیت دارند.
بررسی بیماریها، آفات و تنشهای محیطی در منطقه:
این بررسیها بایستی با مطالعه وضعیت باغات موجود در منطقه و به ویژه اطراف قطعه مورد نظر صورت گیرد. مراجعه به مراکز تحقیقاتی نزدیک استان، بازدید از باغات الگویی که در تعدادی از ایستگاههای تحقیقاتی در سطح کشور وجود دارد، بسیار مفید و الزامی است. فصل رشد گرم و مرطوب، شیوع انواع بیماریها را افزایش میدهد.
عوامل اقتصادی و اجتماعی:
از آنجا که مهمترین هدف در تولید میوه، کسب درآمد است لذا بایستی در عین برخورداری از کیفیت مطلوب محصول، برای تولیدکننده نیز کمترین هزینه را به همراه داشته باشد تا منجر به تولید اقتصادی گردد، گاهی اثر جنبههای اقتصادی و اجتماعی از نکات فنی هم بیشتر است.
از جمله این مسائل که میتواند در انتخاب منطقه و محصول مد نظر قرار گیرد موارد زیر است:
امکانات حمل و نقل و دسترسی به جادههای اصلی و فرعی، دسترسی به بازارهای فروش و قدرت جذب بازار، وجود کارخانههای فرآوری در منطقه، دسترسی به انبار و سردخانه جهت نگهداری محصول، دسترسی به ماشینآلات و نیروی انسانی کافی.
منابع
- راشتین پورمتین. 1390. اصول احداث باغ. اداره رسانههای ترویجی، مدیریت هماهنگی ترویج کشاورزی.
- حسن حاجنجار. دستورالعمل فنی محصولات دانهدار (سیب، گلابی). موسسه اصلاح و تهیه نهال و بذر، بخش تحقیقات باغبانی.
- علیرضا توکلی، بیژن کاووسی و شکرالله حاجیوند. 1397. راهنمای فنی و کاربردی احداث باغهای دیم. نشر آموزش کشاورزی، مؤسسه تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی، دفتر شبکه دانش و رسانههای ترویجی.
- محمد قیطوری، مسیب حشمتی، خسرو شهبازی. 1397. دستورالعمل فنی احداث باغ بادام دیم در اراضی شیبدار کوهستانی زاگرس. مدیریت هماهنگی ترویج سازمان جهاد کشاورزی استان کرمانشاه.
- محمدجواد کرمی. 1400. معیارهای تعیین محل مناسب احداث باغ درختان معتدله و سردسیری. نشر آموزش کشاورزی. معاونت آموزش و ترویج کشاورزی، دفتر شبکه دانش و رسانههای ترویجی.
- محمود رضا نوری. 1383. طراحی و احداث باغ میوههای سردسیری و خشک. ترویج و نظام بهرهبرداری جهاد کشاورزی مازندران.
- فاطمه غلامیان و رحیم خادمی. 1397. دستورالعمل فنی احداث و نگهداری باغ كُنار در جنوب ایران. مركز تحقیقات و آموزش كشاورزی و منابع طبیعی استان بوشهر. مدیریت هماهنگی ترویج كشاورزی.
- علیرضا ضیغمی. 1395. روش صحیح احداث باغ پسته و راهکارهای کاهش آلودگی به آفلاتوکسین. مدیریت هماهنگی ترویج کشاورزی فارس.
- بابک عدولی، بهروز گلعین، حشمت اله خانجانی. 1391. اصول احداث باغ مرکبات. کمیته انتشارات مؤسسه تحقیقات مرکبات کشور.
- منصور شاكری. 1387. اصول فنی احداث باغ انار. مدیریت هماهنگی ترویج كشاورزی.
- حمید زارع. 1397. روش احداث باغ انجیر در اراضی شیبدار. مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان فارس و پژوهشکده مرکبات و میوههای نیمهگرمسیری.