پیوند جوانه (کوپیوند) در درختان میوه و انواع آن

تکثیر درختان میوه به روش غیرجنسی

تکثیر گیاهان به دو روش جنسی (بذر) و غیرجنسی صورت می‌­گیرد. روش‌­های غیرجنسی شامل قلمه، خوابانیدن، ساقه رونده، پاگیاه، پاجوش، پیاز، ریزوم، غده، ریشه گوشتی، تقسیم بوته، کشت بافت و پیوند می‌­باشد.

از آنجایی که ازدیاد جنسی موجب تفرق صفات می‌­گردد و سایر روش‌­های تکثیر غیرجنسی نظیر قلمه‌­زدن، خوابانیدن و ریز ازدیادی و ... نیز هنوز به صورت تجاری متداول نشده‌‌اند، بنابراین برای حفظ خصوصیات ژنتیکی، ژنوتیپ‌­های برتر و ارقام خوب و تکثیر رویشی آن‌ها در کشور در حال حاضر، پیوند زدن بهترین راه عملی و مفید به شمار می‌رود.

معمولاً 10-8 سال طول می‌­کشد تا درختان بذری گردو، دوران نونهالی را طی کرده و به بار بنشینند، در حالی که درختان دو ساله پیوندی بعد از گذشت 3-2 سال بعد از کاشت در محل اصلی شروع به تولید محصول می‌­کنند ولی محصول‌­دهی اقتصادی آن‌ها از سال‌­های چهارم یا پنجم شروع می‌­شود.

عوامل مؤثر بر گیرایی پیوند

عوامل مؤثر بر گیرایی پیوند به دو گروه عوامل درونی (ژنتیکی) و عوامل بیرونی تقسیم می‌­شوند. ترکیبات درونی مانند فنول‌­ها، اسیدهای فنولیک، فعالیت رویشی پایه و پیوندک و عوامل بیرونی مانند زمان پیوند، روش پیوند و شرایط محیطی مثل دما و رطوبت نسبی در گیرایی پیوند بسیار مؤثر هستند.

افزون بر این، عدم ایجاد ارتباط منظم بین آوندها به دلیل تشکیل پیراپوست (پریدرم) در پارانشیم و قرار گرفتن لایه زاینده (کامبیوم) در جایگاهی غیرطبیعی، بازدارنده جوش خوردن کامل پایه و پیوندک می­‌شود.

مهم‌­ترین اهداف پیوند

از جمله مهم­‌ترین اهداف پیوند شامل موارد زیر است:

- روش ازدیادی مناسب در درختانی مانند سیب، گردو و ... که با سایر روش­‌ها به سختی تکثیر می‌­شوند.

- قرار دادن گیاهی با ریشه ضعیف بر روی پایه‌­ای با ریشه قوی و یا استفاده از پایه‌­های مقاوم به شرایط نامناسب خاک، آفات و بیماری‌­ها.

- تغییر ارقام در گیاهان استقرار یافته با استفاده از روش سرشاخه‌­کاری.

- تسریع در رسیدن به مرحله زایشی و باروری.

- تعمیر قسمت­‌های آسیب دیده درختان.

- مطالعه بیماری­‌های ویروسی.

- داشتن چندین نوع میوه مختلف در مرکبات یا هسته‌­دارها، روی یک درخت یا یک پایه.

تعریف پیوند و اصطلاحات رایج در پیوند

پیوند در لغت یعنی عملی که طی آن قسمتی از یک گیاه را طوری روی گیاه دیگر قرار دهند تا آن دو پس از مدتی با یکدیگر جوش بخورند، به طوری که گیاه حاصل از اتحاد آن‌ها بتواند به صورت یک گیاه مستقل، به رشد و نمو خود ادامه دهد.

از نظر باغبانی، قسمتی که بخش‌­های هوایی یک گیاه پیوند شده را به‌­وجود می‌­آورد، پیوندک و بخش دیگر که ریشه گیاه را شامل می‌­شود، پایه می‌­نامند. بدون شک هر چه این دو قسمت از نظر صفات ژنتیکی مشابه و از لحاظ گیاه‌شناسی دارای خویشاوندی نزدیک‌تری باشند، به همان نسبت جوش خوردن بافت‌­ها در محل پیوند آسان‌­تر و پایداری پیوند، مطمئن‌­تر است.

برخی از اصطلاحات رایج در روش پیوند زدن:

پیوند:

قرار دادن بخشی از یک گیاه روی گیاه دیگر، به طوری که پس از مدتی با یکدیگر جوش خورده و به‌­عنوان یک گیاه مستقل رشد و نمو نمایند.

پیوندک:

قطعه‌­ای کوتاه که از شاخه جدا شده و دارای چندین جوانه راکد (خفته) است و هنگام پیوند، قسمت بالایی را تشکیل می‌­دهد و از آن ساقه، شاخه­‌ها و یا هر دو رشد می‌کنند. پیوندک باید از رقم مورد نظر گرفته شود و عاری از بیماری باشد.

پایه:

قسمت پایینی پیوند که سیستم ریشه گیاه را تشکیل می­‌دهد و ممکن است که دانهال (نهال بذری)، قلمه‌­ای ریشه دار شده و یا گیاهی خوابانیده شده باشد.

کوپیوند (پیوند جوانه):

نوعی از پیوند که در آن پیوندک از نظر اندازه کوچک شده و تنها از یک جوانه تشکیل می‌­شود.

میان‌­پایه:

قطعه­‌ای از ساقه که بین دو قسمت پایه و پیوندک قرار دارد. میان ­پایه به منظورهای مختلفی مانند پیشگیری از ناسازگاری بین پایه و پیوندک، استفاده از تنه مقاوم به سرما و یا خاصیت کنترل اندازه درخت بکار برده می‌­شود.

لایه زاینده:

بافتی نازک از گیاه که بین پوست و چوب قرار گرفته و مریستمی بوده و جهت جوش خوردن، لازم است که لایه زاینده پیوندک در تماس با لایه زاینده پایه باشد.

ناسازگاری پیوند:

صفت توارثی عدم قابلیت گیاهان برای پیوند خوردن، که ممکن است به دلایل فیزیولوژیکی یا ساختاری نیز باشد.

ارتفاع محل پیوند:

پیوند باید در ارتفاعی از پایه زده شود که نه آنقدر پایین انجام شود که در سالیان بعد زیر خاک رود، نه آنقدر بالا که به راحتی در معرض آسیب قرار گیرد، در ضمن باید به جهت جوانه و مسیر باد نیز در این ارتباط توجه داشت که جوانه در معرض باد و تابش شدید آفتاب نباشد تا بلافاصله خشک نشود و از بین نرود.

                                             

اصول مهم جهت انجام پیوند موفق

1- پایه و پیوندک با هم سازگار باشند.

2-  لایه زاینده پیوندک باید کاملاً روی لایه زاینده پایه قرار گیرد.

3- عملیات پیوند در زمان مناسب انجام گیرد.

4- تمام سطوح بریده شده باید بلافاصله در برابر از دست­دهی آب حفاظت شوند.

5- مراقبت لازم، آبیاری به موقع و حفظ محل پیوند از تابش مستقیم آفتاب، آفات و جوندگان پس از انجام پیوند صورت گیرد.

انواع پیوند:

الف- پیوند جوانه (کوپیوند)

ب- پیوند شاخه

که در این مقاله به شرح انواع پیوند جوانه (کوپیوند) در درختان می­‌پردازیم.

انواع پیوند جوانه (کوپیوند):

زمان انجام این پیوند، اواخر زمستان تا اوایل بهار (هنگامی که شیره گیاهی در جریان بوده و گیاه به آسانی پوست بدهد) بوده و با پیوندکی که در زمان استراحت گیاه گرفته شده و در دمای صفر درجه سانتی­گراد نگهداری شده انجام می­‌شود.

1- کوپیوند شکمی یا سپری (T or Shield- budding)

مرسوم­‌ترین نوع پیوند جوانه می­‌باشد. بیشترین کاربرد را داشته و پیوند T هم نامیده می‌­شود. ابتدا یک برش عمودی به طول 2/5 سانتی­متر در پایه زده شده و سپس در بالا و عمود بر برش اول، برشی افقی به طول یک سوم قطر ساقه در پوست ایجاد می­‌شود (به شکل T). برای تهیه پیوندک، برشی 1/5 سانتی­متری زیر یکی از جوانه‌­ها زده می‌شود و سپس برش شیب‌داری بالای آن ایجاد کرده تا جوانه همراه پوست (گاهی لایه نازکی از چوب) جدا می‌­شود.

سپس جوانه برداشته شده را از بالا وارد شکاف ایجاد شده در پوست پایه کرده و به سمت پایین حرکت می­‌دهند تا جفت گردد. در نهایت محل پیوند را با نوار پلاستیکی می‌بندند به نحوی که روی جوانه بسته نشود.

این نوع پیوند در درختان میوه‌­ای چون هلو، بادام، آلو، شلیل، گلابی و سیب کاربرد دارد و لازم است در مورد درختانی همانند پسته و مرکبات که پس از انجام برش تولید شیره می­‌کنند، به صورت T معکوس انجام گیرد (برش افقی در پایین برش اول زده می­‌شود). برای گیاهانی که از محل پیوند، شیره گیاهی زیادی خارج شده و ممکن است روی جوانه را بپوشاند (مانند پسته) و برای مناطق پرباران که ممکن است آب در محل پیوند نفوذ کرده و بماند و باعث پوسیدگی شود، از این روش (T معکوس) استفاده می‌شود.

نکته: باید از جوانه­‌های رویشی استفاده شود نه زایشی و بجز گیلاس در بقیه درختان میوه بهتر است از جوانه­‌های پایین استفاده شود (جوانه‌­های پایینی درختان میوه بجز گیلاس رویشی بوده و از نظر شکل گرد و برخلاف جوانه زایشی که نوک محدب دارند، جوانه رویشی نوک تیز می‌­باشد).   

                                                                             

2- کوپیوند قاشی (Chip budding)

این نوع پیوند در درختانی که پوست نمی­‌دهند (همانند انگور) کاربرد دارد. برای تهیه پیوندک، برشی با زاویه 45 درجه زیر جوانه زده و سپس از 2 تا 2/5 سانتیمتری بالای جوانه، برشی شیبدار به سمت پایین زده می‌­شود تا به برش اول رسیده و آن را قطع کند.

در پایه نیز برشی کاملاً مشابه ایجاد می­‌کنند (به طوری که پیوندک در آن جفت شود). سپس آن‌ها را روی هم قرار داده و محل پیوند (بجز نوک جوانه) را با نوارهای لاستیکی ویژه بسته و اطراف آن را با چسب پیوند می­‌پوشانند.

3- کوپیوند وصله‌­ای (Patch budding)

این نوع پیوند در درختانی که پوست ضخیم دارند (همانند گردو) کاربرد دارد. زمان مناسب هنگامی است که درخت پوست بدهد و گیاه رشد سریعی داشته باشد. قسمتی از پوست پایه (بین 2 گره) به صورت مربع یا مستطیل برداشته می­‌شود.

پیوندک (جوانه‌­ای که در کنار یک برگ باشد) هم به همان اندازه و به همان صورت برداشته شده و در محل مناسب روی پایه قرار می­­‌گیرد.

4- کوپیوند لوله‌­ای

در این نوع پیوند لازم است تا قطر پایه و پیوندک تقریباً برابر انتخاب شوند (در صورتی­که قطر پایه بیشتر باشد، کوپیوند را حلقوی می­‌نامند) و در فصل پوست­‌دهی درختان به اندازه 3-1 سانتی­متر پوست پایه را برداشته و پیوندک را به همراه یک جوانه و به صورت لوله­‌ای داخل آن قرار می‌دهند.

برای تهیه پیوندک، پوست درخت که روی آن یک جوانه قرار دارد را به شکل استوانه‌­ای یا لوله‌­ای به طول 3 تا 4 سانتی­متر جدا می­‌کنند. انتهای پایه را می­‌برند و پوست آن را تا جایی که قرار است پیوندک قرار گیرد، برمی ­دارند.

پیوندک (پوست استوانه‌­ای دارای جوانه) را از بالا روی پایه گذاشته و به طرف پایین می­‌لغزانند تا لایه­‌های زاینده به هم متصل شوند. این نوع پیوند به لحاظ آسانی انجام، گیرایی و عدم استفاده از چسب و نخ پیوندی در انار و پسته توصیه می‌­شود (در زبان عامیانه این پیوند ماسوره ­ای هم نامیده می­‌شود).

                                                           

 

زمان و روش پیوند درختان میوه

پیوندک	نوع پایه	نوع پیوند	زمان پیوند
آلو	انواع گوجه ، آلو	انواع پیوندها	اسفند، بهار، اواخر تابستان
ازگیل	ازگیل، زالزالک، به	اسکنه، شکمی، تاجی	اسفند، بهار، شهریور
انار	انار	اسکنه، ترصیعی روی طوقه	اسفند، فروردین، شهریور
انجیر	انجیر	تاجی، نیمانیم، لوله­‌ای	اوایل بهار
انگور	انواع مو	اسکنه، نیمانیم، زینی	اسفند، فروردین
بادام	هلو، گوجه، زردآلو، بادام	انواع پیوندها	بهار، پاییز
به	به، زالزالک	انواع پیوندها	بهار، پاییز
پسته	بنه (چاتلانقوش)، پسته معمولی	شکمی، لوله‌­ای، تاجی	بهار، پاییز
توت، شاه توت	توت سفید	اسکنه، شکمی، تاجی	اسفند، بهار، پاییز
خرمالو	خرمالوی وحشی	اسکنه، شکمی، جانبی	اسفند، بهار، شهریور
زردالو	گوجه، هلو، زردالو	ترصیعی، نیمانیم، شکمی	بهار، پاییز
زیتون	زیتون وحشی و اهلی، زبان گنجشک	اسکنه، تاجی، شکمی، جانبی	اسفند، بهار، پاییز
سنجد	سنجد	اسکنه، نیمانیم	اسفند، بهار
سیب	انواع سیب	انواع پیوندها	اسفند، بهار، پاییز
شلیل، شفتالو	بادام، هلو، زردآلو	اسکنه، شکمی، لوله‌­ای	آخر اسفند، بهار، پاییز
شاه بلوط	شاه بلوط فرانسوی و ژاپنی	اسکنه، نیمانیم، شکمی	اسفند، بهار، پاییز
فندق	فندق	اسکنه، مجاورتی	آخراسفند، بهار
کیوی	کیوی	شکمی	بهار و آخر تابستان
گردو	گردوی معمولی، گردوی سیاه	اسکنه، تاجی، نیمانیم، زینی	آخر اسفند، بهار، پاییز
گیلاس، آلبالو	آلبالوی معمولی، آلبالو تلخه، مهالب	اسکنه، نیمانیم، شکمی، تاجی	آخر اسفند، بهار، پاییز
گلابی	به، گلابی ترک، ازگیل ژاپنی، زالزالک	انواع پیوندها	آخراسفند، بهار، پاییز
گوجه	انواع گوجه	انواع پیوندها	آخر اسفند، بهار، پاییز
مرکبات	نارنج، پرتقال، لیمو ترش، بالنگ، دارابی	اسکنه، شکمی، تاجی، جانبی	آخر اسفند، بهار، آخر تابستان
هلو	هلو، گوجه، بادام، زردآلو	اسکنه، شکمی، لوله‌­ای	آخر اسفند، بهار، آخر تابستان
توت مجنون	توت سفید	اسکنه، شکمی، تاجی	آخر اسفند، بهار
زغال اخته	انواع زغال اخته	اسکنه، شکمی، جانبی	آخر اسفند، بهار

 

فهرست منابع     

• محمدرضا وظیفه‌­شناس. 1387. پیوند در درختان میوه. حوزه ترویج و نظام بهره­‌برداری یزد، چاپ اول.
• محمد گردکانه، محی‌­الدین پیرخضری، عیسی ارجی. 1394. روش ازدیاد درختان میوه از طریق پیوند شاخه. مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان کرمانشاه.
• فائزه قمری حسابی، یاور شرفی، وازگین گریگوریان. 1394. اثر سن پایه و روش‌­های مختلف پیوند بر گیرایی و تشکیل کالوس گردوی ایرانی (Juglans regia). نهمین کنگره علوم باغبانی، 5 تا 8 بهمن 1394، اهواز.
• مهرداد نوروزی، حمیدرضا کریمی، سیدحسین میردهقان. 1395. ارزیابی تأثیر پایه، پیوندک و روش پیوند بر افزایش رویشی انار. علوم باغبانی ایران، 47(2): 350-337.
• حامد دولتی­‌بانه، محمدعلی نجاتیان، بیژن کاووسی، حسن محمودزاده، علی دادار، جهانشیر احمدی، 1399. دستورالعمل فنی سرشاخه­‌کاری در انگور. مؤسسه تحقیقات علوم باغبانی، پژوهشکده میوه­‌های معتدله و سردسیری.