هرس درخت میوه و آشنایی با انواع هرس درختان

اگر پس از احداث باغ میوه، نهال‌­های کاشته شده به حالت طبیعی خود رها شوند و هیچ دخالتی در رشد و شاخه‌­بندی طبیعی آن‌ها صورت نگیرد، شاخه‌­های مزاحم و پرپیچ و خم در داخل تاج درخت رشد کرده و به دلیل متراکم شدن تاج درخت و سایه‌­اندازی شاخه‌­های بالایی هیچ نوری به قسمت‌­های وسط و پایین درخت نخواهد رسید. در چنین شرایطی شاخه‌­ها به‌­تدریج خشک شده و از بین می‌­روند.

در صورتی­‌که اگر در اولین سال کاشت، به درختان فرم و شکل مطلوب داده شده و تربیت شوند و با ادامه رشد به طور منظم و مداوم هرس شوند، قادر خواهیم بود که با ایجاد یک چارچوب محکم و مناسب، امکان باروری سالیانه همراه با کیفیت مطلوب را فراهم نماییم، بنابراین لزوم اجرای صحیح عملیات تربیت جهت ایجاد شکل و فرم مناسب ضروری است.

تعریف هرس درخت

مجموعه عملیاتی است که برای فرم دادن به یک شاخه یا یک درخت و یا قطع کامل یا جزئی شاخه، ریشه، پوست، برگ، گل و میوه به منظور تحت تأثیر قرار دادن و هدایت نحوه رشد و باروری درخت انجام می‌­گیرد.

مزایا و اهداف هرس درختان

1. افزایش اندازه و کیفیت میوه تولیدی.
2. تحریک نمو جوانه گل در کل تاج درخت.
3. حذف شاخه­‌های خشک، مزاحم، آفت‌­زده و بیمار جهت حفظ و تأمین سلامت درختان.
4. ایجاد تعادل بین شاخه و برگ و ریشه، به­‌خصوص در هنگام نهال­‌کاری و جابه‌­جا کردن گیاه، جهت تضمین موفقیت و ایجاد امکان رشد اولیه سریع­‌تر برای گیاه.
5. کاهش تمایل به سال‌­آوری.
6. جلو یا عقب انداختن باردهی درخت و تنظیم گل‌دهی و ایجاد تعادل بین رشد رویشی و میزان محصول تولید شده.
7. ایجاد شرایط مناسب برای نفوذ نور و هوا به درون تاج درخت برای کاهش بروز و انتشار بیماری­‌ها و آفات و خلوت ساختن نقاط شلوغ و متراکم تاج به منظور تولید محصول بیشتر و مرغوب­‌تر.
8. جوان­‌سازی درختان مسن از طریق حذف شاخه­‌های پیر و وادار کردن درخت به تولید شاخه­‌های جدید جهت بالا بردن قدرت باردهی آن.
9. محدود کردن رشد و کوتاه ساختن درخت برای تسهیل عملیات باغبانی مثل تنک کردن میوه، محلول‌­پاشی انواع کودها، سمپاشی و برداشت میوه.
10. ایجاد شکل ویژه در تاج گیاه (این امر به ویژه در میوه‌­کاری و فرم‌­دهی گیاهان جهت تزیین باغ و باغچه از اهمیت خاصی برخوردار است).

انواع هرس از نظر اهداف

از جمله انواع هرس بر اساس نوع هدف می­‌توان به هرس فرم (تربیت)، هرس باردهی و هرس جوان­ سازی درختان اشاره کرد.

هرس فرم (تربیت):

در 3 تا 4 سال اول به منظور تنظیم فرم ظاهری روی نهال انجام می ­شود. این مرحله از هرس مهم و ضروری است، چرا که اگر هرس فرم روی درخت میوه انجام نشود، درخت حالت وحشی و غیرقابل کنترل پیدا نموده و انجام هرس باردهی روی آن بسیار دشوار خواهد بود.

هرس جهت تربیت و فرم­‌دهی نهال­‌های جوان

تربیت درخت ترکیبی از عملیات تنک شاخه (حذف شاخه از بیخ) و سربرداری می­‌باشد. تربیت و فرم‌­دهی بر روی نهال­‌های جوان یک تا سه ساله و قبل از به محصول نشستن درخت به طور منظم انجام می­‌شود.

هدف از این نوع هرس، ایجاد شکل و چهارچوب مناسب با توجه به طبیعت گیاه است که بتواند عملکرد و کیفیت مناسبی را در آینده داشته باشد. با انجام هرس فرم، شکل و فرم تربیتی درخت تعریف شده و بر اساس آن درخت تربیت می‌­گردد که ممکن است پابلند، پاکوتاه، مخروطی، پهن یا آزاد باشد.

انتخاب فرم در درختان میوه مسئله‌­ای تصادفی نیست، بلکه تابع شرایط بسیاری از جمله خصوصیات پایه و پیوندک، قدرت رشد رویشی آن‌ها، نوع واریته، شرایط اقلیمی و حاصل‌خیزی خاک می‌­باشد.

در هر حال با توجه به اینکه هرس فرم در کیفیت و کمیت میوه و باردهی درختان اثر دارد، لازم است سیستم پرورشی طوری انتخاب شود که بتواند تعادل واقعی بین ریشه و قسمت هوایی را حفظ نماید.

آنچه که مهم است افزایش طول عمر، باردهی متناسب و مداوم و یکنواخت در هر سال، آسانی تمامی عملیات کشاورزی و باغداری (مدیریت باغ) در روی آنها می­‌باشد. نهایتاً یک فرم خوب و ایده‌­آل در یک درخت آن است که هوا و نور در یک وضع تقریباً معين و مساوی در اختیار تمامی جهات درخت قرار گیرد.

در هرس فرم­دهی ابتدا نهال از ارتفاع مناسب سربرداری می‌­شود. در سال بعد از بین شاخه­‌های تولید شده، تعدادی انتخاب و حفظ می­‌شوند و بقیه به طور کامل حذف خواهند شد.

در صورتی که نهال خریداری شده شاخه­‌های جانبی مناسبی داشته باشد، نیازی به سربرداری ندارد. شاخه­‌هایی که انتخاب و حفظ می‌­شوند، باید در قسمت­‌های مناسبی از تنه اصلی قرار گرفته باشند.

شاخه­‌ها می‌­بایست نسبت به یکدیگر دارای تقارن و زاویه بوده و فاصله مناسبی از هم دیگر و از تنه اصلی داشته باشند.

انواع روش­‌های تربیت یا فرم‌­دهی نهال

عملیات هرس به منظور تربیت و شکل دادن به درخت، با توجه به نوع درختان میوه، روش کاشت و نیز مواردی از جمله تنظيم ارتفاع و پراکندگی افقی درخت، تقویت شاخه‌های اصلی و بالا بردن قدرت تحمل آن‌ها نسبت به فشار ناشی از وزن میوه و برف و یخ زمستانه، بالا بردن مقاومت در برابر سرما، باز کردن وسط تاج درخت برای نفوذ نور بیشتر و جریان هوا متفاوت است که مهم­‌ترین انواع فرم دادن یا تربیت درختان میوه به اشکال ذیل می‌­باشد.

الف- شکل هرمی یا پیشاهنگ مرکزی

در این روش عملاً سربرداری انجام نمی­‌شود. سه تا پنج شاخه جانبی را که در جهات مختلف درخت باشد، انتخاب و از یک سوم انتهایی قطع می‌­شوند. بعدها این شاخه‌ها بازوهای اصلی درخت را تشکیل می‌­دهند.

در سال­‌های بعد نیز هرس تنها به حذف شاخه‌­های فرعی اضافی و شاخه­‌های پایین تنه محدود می­‌شود. در این شکل، همیشه ارتفاع شاخه مرکزی که دنباله تنه اصلی است، از بقیه شاخه­‌ها بیشتر می­‌باشد و به اصطلاح شاخه مرکزی، شاخه پیشاهنگ درخت است.

این روش عمدتاً برای درختان زینتی و غیرمثمر مانند چنار و تبریزی به کار می‌­رود. درختان تربیت شده دارای ارتفاع نسبتا زیاد هستند، لذا برای درختان میوه که روی پایه­‌های بذری پیوند شده‌­اند، مناسب نیست، زیرا ارتفاع زیاد درخت عملیات باغبانی را مشکل می­‌کند، ولی وقتی ارقام روی پایه‌­های پاکوتاه پیوند شده باشند، می‌­توان از این روش برای تربیت درخت استفاده کرد، زیرا درختان پیوند شده روی پایه­‌های پاکوتاه ارتفاع زیادی پیدا نمی­‌کنند.

به عنوان مثال فرم تربیت هرمی برای درختان سیب و گلابی پیوند شده روی پایه­‌های پاکوتاه به کار می‌­رود.

فرم اسپیندل که مشابه این روش است برای درختان میوه دانه­‌دار (سیب و گلابی) و هسته­‌دار (گیلاس و آلو) مناسب است. تفاوت فرم اسپیندل با روش هرمی در این است که در فرم اسپیندل به درخت اجازه داده نمی­‌شود که از ارتفاع مشخصی (معمولاً ارتفاع سه‌متر) بلندتر شود و هر سال رشد آن کنترل می­‌شود. به این منظور، شاخه مرکزی از کنار شاخه‌­ای ضعیف هرس می­‌شود تا ارتفاع درخت کنترل شود.

                                      

تربیت هرمی یا محور مرکزی

ب- شکل شلجمی یا پیشاهنگ متغیر

این شکل بیشتر در میوه­‌کاری و برای محدود کردن ارتفاع درخت و گسترده نمودن تاج آن در درختانی مانند گلابی، بعضی از انواع سیب (مانند رد دلیشز)، زردآلو، آلو، بادام، گردو، خرمالو، پسته و غیره به­‌کار می‌­رود.

در این روش نهال پس از اینکه از ارتفاع 60 تا 70 سانتی­متر سربرداری شد، در سال بعد تولید تعدادی شاخه فرعی می‌­کند که در زمستان تعدادی از آنها را که از رشد چند جوانه بالایی حاصل شده و زاویه بسته و رشد عمودی دارند، حذف و از بین بقیه، سه تا پنج شاخه را که با تنه زاویه نزدیک 45 تا 60 درجه داشته و در اطراف تنه اصلی واقع شده و با یکدیگر 20 تا 30 سانتی­متر فاصله عمودی داشته باشند، به عنوان شاخه‌­های اصلی درخت آینده انتخاب کرده و بقیه از ته قطع می‌­شوند.

در این شکل تربیت هیچ شاخه‌­ای مداوماً حالت پیشاهنگ به خود نخواهد گرفت و به مجرد اینکه شاخه­‌ای بر دیگران مسلط و قطر آن در محل اتصال به محور مرکزی از یک دوم محور مرکزی بیشتر شد، باید آن شاخه را قطع و نقش پیشاهنگ را به شاخه دیگری واگذار کرد.

این طرز تربیت باعث می­‌شود که درخت در تمام جوانب خود دارای شاخه‌­های قوی شود و شاخه­‌ها بتوانند محصول زیادی تولید کرده در برابر وزن آن و نیز فشارهای خارجی به راحتی مقاومت کنند.

                       

درخت تربیت شده به فرم شلجمی قبل (شکل سمت راست) و بعد از هرس (شکل سمت چپ)

بهتر است پس از هرس به کمک شاخه­‌های هرس شده، زاویه شاخه­‌ها را که بعداً اسکلت اصلی گیاه را تشکیل می‌­دهند، باز نمود. باز کردن زاویه شاخه‌­ها، هم منجر به تسریع باردهی شده و هم باعث می‌­شود شاخه در برابر محصول زیاد سال­‌های بعد مقاومت کرده و نشکند.

                       

باز کردن زاویه شاخه‌­ها (شکل سمت راست) و شاخه‌­های با زاویه بسته پس از قطور شدن شاخه­‌ها (شکل سمت چپ)

همچنین برای باز کردن زاویه شاخه می‌­توان چوب­‌های 30 تا 40 سانتی­متری را در اطراف درخت، داخل خاک فرو نمود و شاخه‌­هایی که باید زاویه بازتری پیدا کنند، به کمک نخ به آن چوب­ بست.

ج- شکل جامی (مرکز باز یا بدون شاخه پیشاهنگ)

در این فرم تربیت به هیچ شاخه‌­ای اجازه داده نمی­‌شود که حالت پیشاهنگ به خود بگیرد. سربرداری از ارتفاع 75 تا 100 سانتی­متری انجام می‌­شود و سه تا پنج شاخه اصلی با فاصله 10 تا 15 سانتی­متر از یکدیگر نگه داشته می­‌شود.    

                        

رشد نهال در سال قبل (شکل سمت راست) و بعد از هرس (شکل سمت چپ)

شاخه‌­های اصلی پس از این که رشد کردند و قطور شدند، فواصل بین یکدیگر را پر خواهند کرد و چنین به نظر خواهند آمد که همگی از انتهای تنه اصلی منشعب شده‌­اند. هدف از این روش تربیت، داشتن درختانی با تاج پهن می­‌باشد که مرکز آن باز است.

یک تنه کوتاه به ارتفاع حدود 50 سانتی­متر و تعداد 3 تا 5 شاخه که از مرکز درخت منشاء می­‌گیرند، شکل کلی درختان را ایجاد می­‌کنند.

این سیستم تربیت، مناسب درختان سیب نیست. شکل جامی بیشتر برای هلو، شلیل و آلوی ژاپنی و گاهی اوقات برای بعضی از ارقام بادام به کار می­‌رود. با این حال به دلیل باز بودن مرکز تاج، مقدار محصول در هر درخت کمتر از سایر سیستم‌­ها خواهد بود.

حسن این شکل، باز بودن قسمت مرکزی تاج و نفوذ نور کافی به داخل آن می‌­باشد. مهم‌­ترین عیب این روش آن است که محل اتصال شاخه‌­های اصلی به تنه به دلیل تراکم آن‌ها نسبتاً ضعیف است و همیشه این خطر وجود دارد که در اثر وزن میوه و فشار ناشی از برف و یخ زمستانه، تنه یک یا چند شکاف از وسط بردارد و درخت از بین برود.

به طور کلی در زمان هرس، برش‌­ها باید به درستی انجام شوند و برش­‌های بزرگ باید با چسب باغبانی پوشانده شوند. لازم به ذکر است که این روش تربیت برای مناطقی که نور کمی دارند قابل توصیه است، زیرا در مناطق مرتفع و در شرایط با نور زیاد، درخت دچار آفتاب­‌سوختگی می‌­شود.

د- فرم داربستی

فرم داربستی، اکثراً جهت تربیت درخت پاکوتاه (انگور و سیب) به کار گرفته می­‌شود در این روش، شکل دادن به درختان آسان­تر از روش­‌های دیگر می­‌باشد، ولی هزینه آن بیشتر است.

برای مناطقی که از لحاظ زمین محدودیت­‌هایی وجود دارد، این روش نسبتاً مناسب می­‌باشد. در این سیستم تعداد درختان در هکتار بيشتر از سایر روش‌­ها بوده و فاصله کاشت درختان نیز کمتر و متراکم‌­تر هستند.

در شکل داربستی، درختان طوری تربیت می­‌شوند که دو بُعد بیشتر نداشته باشند، یعنی بجای اشغال حجم معینی از فضا با سطح مقطع مشخص، تقریباً تنها یک سطح عمود بر زمین را اشغال می­‌نمایند.

در این شکل درختان به­‌وسیله پیوند زدن روی پایه‌­های کوتاه کننده رشد، پاکوتاه می­‌شوند و شاخه­‌های آنها توسط قیم­‌هایی که شامل 3 تا 5 رشته سیم مفتول که به طور افقی به موازات هم به فواصل حدود 50 سانتی­متری روی دیوار و یا داربست‌­های کلفت فلزی و یا چوبی نصب شده‌­اند، قرار داده می‌­شود.

از مزایای مهم این شکل، زود به بار نشستن درخت، افزایش میزان تولید و عملکرد بالا با توجه به میزان تراکم زیاد درخت در واحد سطح و امکان انجام عملیات باغبانی به طور مکانیزه می­‌باشد.

                

درخت تربیت شده به فرم داربستی سیب (شکل سمت راست) و انگور (شکل سمت چپ)

منابع:

• مریم تاتاری، محمود رهنما. 1395. تربیت و هرس درختان میوه. سازمان جهاد کشاورزی استان اصفهان، مدیریت هماهنگی ترویج کشاورزی.
• عزیز صمدی. 1393. هرس درختان سیب. سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان شرقی، مدیریت هماهنگی ترویج کشاورزی، اداره رسانه­‌های آموزشی.
• مختار صمدی، یداله محمدزاده. 1389. هرس درختان هسته‌­دار. سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، مدیریت ترویج سازمان جهاد کشاورزی استان آذربایجان غربی.
• مجتبی اسکندری، حمید عطالر. 1395. هرس درختان زيتون. نشر آموزش کشاورزی.
• رضا رضایی. 1398. تربیت و هرس درختان گردو. مؤسسه تحقیقات علوم باغبانی، پژوهشکده میوه‌­های معتدله و سردسیری.
• علی اسماعیل­‌پور. 1399. هرس باردهی درختان پسته. مؤسسه تحقیقات علوم باغبانی، پژوهشکده پسته.
• محمودرضا نوری. 1384. تربیت و هرس درختان سردسیری و خشک. حوزه ترویج و نظام بهره‌­برداری مازندران.