4333
هرس درخت میوه و آشنایی با انواع هرس درختان
هرس درختان میوه یکی از مهمترین کارها به منظور رویش و تربیت بهتر نهال است.
اگر پس از احداث باغ میوه، نهالهای کاشته شده به حالت طبیعی خود رها شوند و هیچ دخالتی در رشد و شاخهبندی طبیعی آنها صورت نگیرد، شاخههای مزاحم و پرپیچ و خم در داخل تاج درخت رشد کرده و به دلیل متراکم شدن تاج درخت و سایهاندازی شاخههای بالایی هیچ نوری به قسمتهای وسط و پایین درخت نخواهد رسید. در چنین شرایطی شاخهها بهتدریج خشک شده و از بین میروند.
در صورتیکه اگر در اولین سال کاشت، به درختان فرم و شکل مطلوب داده شده و تربیت شوند و با ادامه رشد به طور منظم و مداوم هرس شوند، قادر خواهیم بود که با ایجاد یک چارچوب محکم و مناسب، امکان باروری سالیانه همراه با کیفیت مطلوب را فراهم نماییم، بنابراین لزوم اجرای صحیح عملیات تربیت جهت ایجاد شکل و فرم مناسب ضروری است.
تعریف هرس درخت
مجموعه عملیاتی است که برای فرم دادن به یک شاخه یا یک درخت و یا قطع کامل یا جزئی شاخه، ریشه، پوست، برگ، گل و میوه به منظور تحت تأثیر قرار دادن و هدایت نحوه رشد و باروری درخت انجام میگیرد.
مزایا و اهداف هرس درختان
- افزایش اندازه و کیفیت میوه تولیدی.
- تحریک نمو جوانه گل در کل تاج درخت.
- حذف شاخههای خشک، مزاحم، آفتزده و بیمار جهت حفظ و تأمین سلامت درختان.
- ایجاد تعادل بین شاخه و برگ و ریشه، بهخصوص در هنگام نهالکاری و جابهجا کردن گیاه، جهت تضمین موفقیت و ایجاد امکان رشد اولیه سریعتر برای گیاه.
- کاهش تمایل به سالآوری.
- جلو یا عقب انداختن باردهی درخت و تنظیم گلدهی و ایجاد تعادل بین رشد رویشی و میزان محصول تولید شده.
- ایجاد شرایط مناسب برای نفوذ نور و هوا به درون تاج درخت برای کاهش بروز و انتشار بیماریها و آفات و خلوت ساختن نقاط شلوغ و متراکم تاج به منظور تولید محصول بیشتر و مرغوبتر.
- جوانسازی درختان مسن از طریق حذف شاخههای پیر و وادار کردن درخت به تولید شاخههای جدید جهت بالا بردن قدرت باردهی آن.
- محدود کردن رشد و کوتاه ساختن درخت برای تسهیل عملیات باغبانی مثل تنک کردن میوه، محلولپاشی انواع کودها، سمپاشی و برداشت میوه.
- ایجاد شکل ویژه در تاج گیاه (این امر به ویژه در میوهکاری و فرمدهی گیاهان جهت تزیین باغ و باغچه از اهمیت خاصی برخوردار است).
انواع هرس از نظر اهداف
از جمله انواع هرس بر اساس نوع هدف میتوان به هرس فرم (تربیت)، هرس باردهی و هرس جوان سازی درختان اشاره کرد.
هرس فرم (تربیت):
در 3 تا 4 سال اول به منظور تنظیم فرم ظاهری روی نهال انجام می شود. این مرحله از هرس مهم و ضروری است، چرا که اگر هرس فرم روی درخت میوه انجام نشود، درخت حالت وحشی و غیرقابل کنترل پیدا نموده و انجام هرس باردهی روی آن بسیار دشوار خواهد بود.
هرس جهت تربیت و فرمدهی نهالهای جوان
تربیت درخت ترکیبی از عملیات تنک شاخه (حذف شاخه از بیخ) و سربرداری میباشد. تربیت و فرمدهی بر روی نهالهای جوان یک تا سه ساله و قبل از به محصول نشستن درخت به طور منظم انجام میشود.
هدف از این نوع هرس، ایجاد شکل و چهارچوب مناسب با توجه به طبیعت گیاه است که بتواند عملکرد و کیفیت مناسبی را در آینده داشته باشد. با انجام هرس فرم، شکل و فرم تربیتی درخت تعریف شده و بر اساس آن درخت تربیت میگردد که ممکن است پابلند، پاکوتاه، مخروطی، پهن یا آزاد باشد.
انتخاب فرم در درختان میوه مسئلهای تصادفی نیست، بلکه تابع شرایط بسیاری از جمله خصوصیات پایه و پیوندک، قدرت رشد رویشی آنها، نوع واریته، شرایط اقلیمی و حاصلخیزی خاک میباشد.
در هر حال با توجه به اینکه هرس فرم در کیفیت و کمیت میوه و باردهی درختان اثر دارد، لازم است سیستم پرورشی طوری انتخاب شود که بتواند تعادل واقعی بین ریشه و قسمت هوایی را حفظ نماید.
آنچه که مهم است افزایش طول عمر، باردهی متناسب و مداوم و یکنواخت در هر سال، آسانی تمامی عملیات کشاورزی و باغداری (مدیریت باغ) در روی آنها میباشد. نهایتاً یک فرم خوب و ایدهآل در یک درخت آن است که هوا و نور در یک وضع تقریباً معين و مساوی در اختیار تمامی جهات درخت قرار گیرد.
در هرس فرمدهی ابتدا نهال از ارتفاع مناسب سربرداری میشود. در سال بعد از بین شاخههای تولید شده، تعدادی انتخاب و حفظ میشوند و بقیه به طور کامل حذف خواهند شد.
در صورتی که نهال خریداری شده شاخههای جانبی مناسبی داشته باشد، نیازی به سربرداری ندارد. شاخههایی که انتخاب و حفظ میشوند، باید در قسمتهای مناسبی از تنه اصلی قرار گرفته باشند.
شاخهها میبایست نسبت به یکدیگر دارای تقارن و زاویه بوده و فاصله مناسبی از هم دیگر و از تنه اصلی داشته باشند.
انواع روشهای تربیت یا فرمدهی نهال
عملیات هرس به منظور تربیت و شکل دادن به درخت، با توجه به نوع درختان میوه، روش کاشت و نیز مواردی از جمله تنظيم ارتفاع و پراکندگی افقی درخت، تقویت شاخههای اصلی و بالا بردن قدرت تحمل آنها نسبت به فشار ناشی از وزن میوه و برف و یخ زمستانه، بالا بردن مقاومت در برابر سرما، باز کردن وسط تاج درخت برای نفوذ نور بیشتر و جریان هوا متفاوت است که مهمترین انواع فرم دادن یا تربیت درختان میوه به اشکال ذیل میباشد.
الف- شکل هرمی یا پیشاهنگ مرکزی
در این روش عملاً سربرداری انجام نمیشود. سه تا پنج شاخه جانبی را که در جهات مختلف درخت باشد، انتخاب و از یک سوم انتهایی قطع میشوند. بعدها این شاخهها بازوهای اصلی درخت را تشکیل میدهند.
در سالهای بعد نیز هرس تنها به حذف شاخههای فرعی اضافی و شاخههای پایین تنه محدود میشود. در این شکل، همیشه ارتفاع شاخه مرکزی که دنباله تنه اصلی است، از بقیه شاخهها بیشتر میباشد و به اصطلاح شاخه مرکزی، شاخه پیشاهنگ درخت است.
این روش عمدتاً برای درختان زینتی و غیرمثمر مانند چنار و تبریزی به کار میرود. درختان تربیت شده دارای ارتفاع نسبتا زیاد هستند، لذا برای درختان میوه که روی پایههای بذری پیوند شدهاند، مناسب نیست، زیرا ارتفاع زیاد درخت عملیات باغبانی را مشکل میکند، ولی وقتی ارقام روی پایههای پاکوتاه پیوند شده باشند، میتوان از این روش برای تربیت درخت استفاده کرد، زیرا درختان پیوند شده روی پایههای پاکوتاه ارتفاع زیادی پیدا نمیکنند.
به عنوان مثال فرم تربیت هرمی برای درختان سیب و گلابی پیوند شده روی پایههای پاکوتاه به کار میرود.
فرم اسپیندل که مشابه این روش است برای درختان میوه دانهدار (سیب و گلابی) و هستهدار (گیلاس و آلو) مناسب است. تفاوت فرم اسپیندل با روش هرمی در این است که در فرم اسپیندل به درخت اجازه داده نمیشود که از ارتفاع مشخصی (معمولاً ارتفاع سهمتر) بلندتر شود و هر سال رشد آن کنترل میشود. به این منظور، شاخه مرکزی از کنار شاخهای ضعیف هرس میشود تا ارتفاع درخت کنترل شود.
تربیت هرمی یا محور مرکزی
ب- شکل شلجمی یا پیشاهنگ متغیر
این شکل بیشتر در میوهکاری و برای محدود کردن ارتفاع درخت و گسترده نمودن تاج آن در درختانی مانند گلابی، بعضی از انواع سیب (مانند رد دلیشز)، زردآلو، آلو، بادام، گردو، خرمالو، پسته و غیره بهکار میرود.
در این روش نهال پس از اینکه از ارتفاع 60 تا 70 سانتیمتر سربرداری شد، در سال بعد تولید تعدادی شاخه فرعی میکند که در زمستان تعدادی از آنها را که از رشد چند جوانه بالایی حاصل شده و زاویه بسته و رشد عمودی دارند، حذف و از بین بقیه، سه تا پنج شاخه را که با تنه زاویه نزدیک 45 تا 60 درجه داشته و در اطراف تنه اصلی واقع شده و با یکدیگر 20 تا 30 سانتیمتر فاصله عمودی داشته باشند، به عنوان شاخههای اصلی درخت آینده انتخاب کرده و بقیه از ته قطع میشوند.
در این شکل تربیت هیچ شاخهای مداوماً حالت پیشاهنگ به خود نخواهد گرفت و به مجرد اینکه شاخهای بر دیگران مسلط و قطر آن در محل اتصال به محور مرکزی از یک دوم محور مرکزی بیشتر شد، باید آن شاخه را قطع و نقش پیشاهنگ را به شاخه دیگری واگذار کرد.
این طرز تربیت باعث میشود که درخت در تمام جوانب خود دارای شاخههای قوی شود و شاخهها بتوانند محصول زیادی تولید کرده در برابر وزن آن و نیز فشارهای خارجی به راحتی مقاومت کنند.
درخت تربیت شده به فرم شلجمی قبل (شکل سمت راست) و بعد از هرس (شکل سمت چپ)
بهتر است پس از هرس به کمک شاخههای هرس شده، زاویه شاخهها را که بعداً اسکلت اصلی گیاه را تشکیل میدهند، باز نمود. باز کردن زاویه شاخهها، هم منجر به تسریع باردهی شده و هم باعث میشود شاخه در برابر محصول زیاد سالهای بعد مقاومت کرده و نشکند.
باز کردن زاویه شاخهها (شکل سمت راست) و شاخههای با زاویه بسته پس از قطور شدن شاخهها (شکل سمت چپ)
همچنین برای باز کردن زاویه شاخه میتوان چوبهای 30 تا 40 سانتیمتری را در اطراف درخت، داخل خاک فرو نمود و شاخههایی که باید زاویه بازتری پیدا کنند، به کمک نخ به آن چوب بست.
ج- شکل جامی (مرکز باز یا بدون شاخه پیشاهنگ)
در این فرم تربیت به هیچ شاخهای اجازه داده نمیشود که حالت پیشاهنگ به خود بگیرد. سربرداری از ارتفاع 75 تا 100 سانتیمتری انجام میشود و سه تا پنج شاخه اصلی با فاصله 10 تا 15 سانتیمتر از یکدیگر نگه داشته میشود.
رشد نهال در سال قبل (شکل سمت راست) و بعد از هرس (شکل سمت چپ)
شاخههای اصلی پس از این که رشد کردند و قطور شدند، فواصل بین یکدیگر را پر خواهند کرد و چنین به نظر خواهند آمد که همگی از انتهای تنه اصلی منشعب شدهاند. هدف از این روش تربیت، داشتن درختانی با تاج پهن میباشد که مرکز آن باز است.
یک تنه کوتاه به ارتفاع حدود 50 سانتیمتر و تعداد 3 تا 5 شاخه که از مرکز درخت منشاء میگیرند، شکل کلی درختان را ایجاد میکنند.
این سیستم تربیت، مناسب درختان سیب نیست. شکل جامی بیشتر برای هلو، شلیل و آلوی ژاپنی و گاهی اوقات برای بعضی از ارقام بادام به کار میرود. با این حال به دلیل باز بودن مرکز تاج، مقدار محصول در هر درخت کمتر از سایر سیستمها خواهد بود.
حسن این شکل، باز بودن قسمت مرکزی تاج و نفوذ نور کافی به داخل آن میباشد. مهمترین عیب این روش آن است که محل اتصال شاخههای اصلی به تنه به دلیل تراکم آنها نسبتاً ضعیف است و همیشه این خطر وجود دارد که در اثر وزن میوه و فشار ناشی از برف و یخ زمستانه، تنه یک یا چند شکاف از وسط بردارد و درخت از بین برود.
به طور کلی در زمان هرس، برشها باید به درستی انجام شوند و برشهای بزرگ باید با چسب باغبانی پوشانده شوند. لازم به ذکر است که این روش تربیت برای مناطقی که نور کمی دارند قابل توصیه است، زیرا در مناطق مرتفع و در شرایط با نور زیاد، درخت دچار آفتابسوختگی میشود.
د- فرم داربستی
فرم داربستی، اکثراً جهت تربیت درخت پاکوتاه (انگور و سیب) به کار گرفته میشود در این روش، شکل دادن به درختان آسانتر از روشهای دیگر میباشد، ولی هزینه آن بیشتر است.
برای مناطقی که از لحاظ زمین محدودیتهایی وجود دارد، این روش نسبتاً مناسب میباشد. در این سیستم تعداد درختان در هکتار بيشتر از سایر روشها بوده و فاصله کاشت درختان نیز کمتر و متراکمتر هستند.
در شکل داربستی، درختان طوری تربیت میشوند که دو بُعد بیشتر نداشته باشند، یعنی بجای اشغال حجم معینی از فضا با سطح مقطع مشخص، تقریباً تنها یک سطح عمود بر زمین را اشغال مینمایند.
در این شکل درختان بهوسیله پیوند زدن روی پایههای کوتاه کننده رشد، پاکوتاه میشوند و شاخههای آنها توسط قیمهایی که شامل 3 تا 5 رشته سیم مفتول که به طور افقی به موازات هم به فواصل حدود 50 سانتیمتری روی دیوار و یا داربستهای کلفت فلزی و یا چوبی نصب شدهاند، قرار داده میشود.
از مزایای مهم این شکل، زود به بار نشستن درخت، افزایش میزان تولید و عملکرد بالا با توجه به میزان تراکم زیاد درخت در واحد سطح و امکان انجام عملیات باغبانی به طور مکانیزه میباشد.
درخت تربیت شده به فرم داربستی سیب (شکل سمت راست) و انگور (شکل سمت چپ)
منابع:
- مریم تاتاری، محمود رهنما. 1395. تربیت و هرس درختان میوه. سازمان جهاد کشاورزی استان اصفهان، مدیریت هماهنگی ترویج کشاورزی.
- عزیز صمدی. 1393. هرس درختان سیب. سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان شرقی، مدیریت هماهنگی ترویج کشاورزی، اداره رسانههای آموزشی.
- مختار صمدی، یداله محمدزاده. 1389. هرس درختان هستهدار. سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، مدیریت ترویج سازمان جهاد کشاورزی استان آذربایجان غربی.
- مجتبی اسکندری، حمید عطالر. 1395. هرس درختان زيتون. نشر آموزش کشاورزی.
- رضا رضایی. 1398. تربیت و هرس درختان گردو. مؤسسه تحقیقات علوم باغبانی، پژوهشکده میوههای معتدله و سردسیری.
- علی اسماعیلپور. 1399. هرس باردهی درختان پسته. مؤسسه تحقیقات علوم باغبانی، پژوهشکده پسته.
- محمودرضا نوری. 1384. تربیت و هرس درختان سردسیری و خشک. حوزه ترویج و نظام بهرهبرداری مازندران.